Bu kitab Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin 07 sentyabr 2015-ci IL dk-827/M nömrəli
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İsmayıl Haqqı Ünal
146 İmam Əbu Hənifə Hibban da Əbu Hənifənin hədisçiliyi ilə bağlı bütün mənfi rəvayətləri “Kitəbul-məcruhin” əsərində bir yerə toplamışdır. 226 Kitabı təhqiq edənin ifadəsinə görə, əsərdəki ən uzun tərcümeyi-hal Əbu Hənifənin tərcümeyi-halıdır. Üstəlik, İbn Hibban, Əbu Hənifəni cərh edən rəvayətləri yazarkən zəif və uydurma xəbərləri də əsərinə daxil etmişdir. Şafei məzhəbindən olan İbn Hibbanın mənqibələrdə və digər kitablardakı Əbu Hənifənin lehindəki rəvayətləri, ona isnad edilən fikirləri ayırd etmək üçün on cildlik iki ki- tab yazdığı da bildirilir. Bu səbəbdən, “Kitəbul-məcruhin” kitabının şərhçisi, onun Əbu Hənifəyə düşmənçiliyinin şəxsi təəsübkeşlikdən qaynaqlandığını bildirmişdir. Şafei hədis alimi İbn Adiyy əl-Curcani də Əbu Hənifəni cərh etməkdə İbn Hibbandan geri qalmamış, “əl-Kəmil fi duafəir-rical” adlı irihəcmli əsərində Əbu Hənifəyə iftira atı- lan bütün rəvayətləri yazmışdır. 227 Zahid Kövsərinin qeyd etdiyi kimi, İbn Adiyyin bu ifa- dəsi Əbu Hənifəyə qarşı məzhəb təəssübkeşliyi ilə ya- naşdığını göstərir. İbn Adiyy, Şafeinin müəllimi İbrahim ibn Muhəmməd ibn Yəhya əl-Əsləmi haqqında belə deyir: «Onun hədislərinin çoxunu nəzərdən keçirdim və onlar arasında münkər hədisə rast gəlmədim”. 228 Halbuki, Köv- sərinin ifadəsinə görə, Əhməd ibn Hənbəl, İbn Hibban və digər rical tənqidçilərinin bu şəxs əleyhində fikirləri mövcuddur. İcli, İbrahim əl-Əsləmi haqqında, “O, mədinəli, rafizi, cəhmi 229 və qədəriyyəçidir. Ondan hədis nəql etmək 226. İbn Hibban, “kitəbul-məcruhin minəl-muhəddisin vəd-duafəi vəl- mətruqin” ııı, 61 -73. (ı-ııı, Məkkə, t.y). 227. İbn adiyy əl-Curcani, “əl-kəmil fi duafəi-ricəl”, Vıı, 2472-2479 (ı-Vıı, 2-ci nəşr. Beyrut 1985). 228. əz-Zeyləi, “nəsbur-rayə li əhədisil-hidayə” (kövsərinin müqəddiməsi), 1, 57. (ı-ıV. 2-ci nəşr. Beyrut 1973). 229. İslam dünyasında ilk ortaya çıxan məzhəblərdən biridir. Bu məzhəbin banisi Cəhm ibn Saffandır. Cəbriyyə məzhəbi mötəzilənin tam ziddidir. İnsanda 147 İslam alimlərinin gözü ilə hədis elmində olmaz”, − demişdir. Hədis tənqidçilərinin əksəriyyəti isə, onu yalançı adlandırmışlar. Əbu Hənifənin hədis yönündən zəif olduğunu iddia edən mühəddislərdən biri də Darəqutni olmuşdur. O, da təəssübkeş Şafei idi. 230 Məşhur “Xilyətül-Övliya” əsərinin müəllifi Əbu Nuaym əl-İsbəhani “Kitəbud-duafə” əsərində, Əbu Hənifənin çox xəta və yanlış edən şəxs olduğunu bildirir. 231 Əbu Hənifəni qəbul etməyən birinin “Xityətul-Övliya” əsərində ondan bəhs etməməsi təbiidir. Halbuki, eyni əsərdə dərəcə etibarilə Əbu Hənifə və əshabələrindən daha aşağı olanlardan bəhs edilmişdir. Burada da məzhəb təəssübkeşliyi ön plandadır. Şafei məzhəbindən olan Əbu Nuayma görə, “Qüreyşə söyməyin, çünki, ondan çıxan alim yer üzünü elmlə dolduracaqdır”, − hədisindəki alim imam Şafeidir. 232 Qüreyşlə bağlı yuxarıdakı hədisi kitabında yazandan son ra, “Qüreyşdən, Şafeidən başqa dünyanı elmi ilə heyran qoyan şəxs tanımıram”, 233 − deyən məşhur mühəddis Beyhəqi də təəssübkeş Şafei tərəfdarı olaraq Əbu Hənifə haqqında müsbət fikirdə olmamışdır. Onun fikrincə, Əbu Hənifə bəzən qiyas edərək zəif hədislə əməl edir, bəzən müstəqil iradənin varlığını inkar edərək, insanın külək qarşısındakı quru bir yarpağa bənzədiyini, etdiyi işləri məcburi olaraq icra etdiyini qəbul edirlər. Bu gün də iradə, qədər və qəza məsələlərini yaxşı dərk etməyən bir çox insan bilərək və ya bilməyərək bu məzhəbin görüşünü mənimsəmişdir. Cəbriyyə, cənnət və cəhənnəmin dünya kimi müvəqqəti olduğuna, axirətdə allahın gözlə görülməyəcəyinə, allahın kəlamının sonradan olduğuna inanır. 230. ləknəvi, “ər-rafu vət-təkmil fil-cərhi vət-tədil” (əbdul-Fəttah əbu Ğüddənin qeydi), -70ci (-3cü nəşr, Beyrut 1987. 231. əbu nuaym əl-İsbəhani “kitəbud-duafə”, 154 (1-ci nəşr, Məğrib 1984). 232. əbu nuaym, “Xityətul-övliya və təbəqatul-asfiyə”, Vı, 295 (ı-X, Misir 1974-79). 233. əl-Beyhəqi, əbu Bəkr ibn əhməd, kitəbu Bəyanil-Xətai Mən axtəa aləş-şafei, 26 (1-ci nəşr, ər-riyad 1980). 148 İmam Əbu Hənifə səhih və məfu hədisi qiyasla tərk edir, bəzən də qiyası tərk edərək zəif hədislə əməl edir, məchul ravinin xəbərini və munqəti 234 hədisi dəlil kimi qəbul edirdi». 235 Beyhəqinin hənəfilərə qarşı məzhəb təəssübkeşliyi ilə hərəkət etdiyi Hənəfi üləmasına da məlumdur. Belə ki, “Uqudul-cəvahiril-munifə” əsərinin müəllifi Mürtəza əz- Zəbidi “Mübadilədə tərəflərin seçmək haqqı” mövzusunda Əbu Hənifəyə isnad edilən bir rəvayəti “Sünən”ində yazan Beyhəqini tənqid edərkən bunları yazır, “Beyhəqinin təəssübkeş olduğunu həmişə müəllimlərimdən eşidərdim. Ancaq, kitabına Əbu Hənifəyə yaraşmayan çirkin hekayəni daxil etdiyini görənə qədər buna inanmır və haqqında hüsnü-zənn edirdim. 236 Əbu Hənifənin lehinə və əleyhinə olan rəvayətlərin demək olar ki, hamısını, məşhur əsəri «Tarixi-Bağdad» əsərində yazan Xatib Bağdadi də Şafei məzhəbinə mənsub alim olaraq Əbu Hənifə və əshabələrinə qarşı müsbət fikirdə olmayanlar arasındadır. Xatib Bağdadi Əbu Hənifəyə qarşı gələn hədisçilərdən fərqli olaraq, yalnız Əbu Hənifə və tərəfdarlarının əleyhinə olan rəvayətləri yazmaqla kifayətlənməmiş, Əbu Hənifəni tədil edən alimlərin fikirlərinə də geniş yer vermişdir. O, tarixçi olduğuna görə belə etmişdir ki, bu da digər hədisçilərin mövqeyinə 234. lüğətdə kəsilmiş, qopmuş, natamam deməkdir. termin olaraq isə, sənədin ortasında bir və ya ardıcıl olmamaq şərtilə bir neçə ravisi göstərilmədən rəvayət edilən hədisə deyilir. Eyni zamanda ətbau-tabein nəslindən olan bir ra- vinin tabeini keçərək səhabədən rəvayət etdiyi hədisə də münqəti hədis deyilir. Münqəti hədisdə inqita iki çür meydana gəlir: a. açıq inqita. Bu cür inqita, ravilərdən birinin özündən əvvəl yaşamış və buna görə də görüşməsi mümkün olmayan şeyxdən hədis rəvayət etməsi ilə meydana gəlir. b. Gizli inqita. Bu cür inqita da, ravilərdən birinin əsrdaşı olduğu halda görüşmədiyi və yaxud görüşüb hədis dinləmədiyi bir şeyxdən hədis rəvayət etməsilə meydana gəlir. 235. İmam Beyhəqi, “Mənəqibuş-şafei”, 166-167. (1-ci nəşr, Qahirə 1971). 236. Muhəmməd Mürtəza əz-Zəbidi, “uqudul-cəvəhiril-munifə fi ədilləti məzhəbil-İmam əbi Hənifə”, ıı, 9-10, (ı-ıı, 2-ci nəşr, İstanbul 1309 h). 149 İslam alimlərinin gözü ilə hədis elmində nisbətən təqdir ediləcək bir davranışdır. Məzhəb təəssübkeşliyinə ən böyük nümunələrdən biri, İma mul-Harameyn ləqəbli Əbdülməlik əl-Cuveyninin “Muğisul-xalq fi tərcihil-qavlil-haqq” adlı əsəridir. Cuveyni bu kitabında, Əbu Hənifə və Şafei, Hənəfi məzhəbi və Şafei məzhəbi arasında bir sıra müqayisələr edərək öz imamını tərifləməyə, Əbu Hənifəni isə alçaltmağa çalışmışdır. Ərəb və üstəlik Qureyşli olması səbəbilə Şafeinin anadangəlmə üstün olduğunu bildirən Cuveyni, Əbu Hənifənin ərəb yox, İraqlı olduğunu, buna görə də, “İmamlar Qüreyşdəndir”, “Qüreyşi önə keçirin, siz onların qabağına keçməyin”, − hədis lə- ri 237 əsasında Şafeinin məzhəbinin digərlərindən daha üstün olduğunu qeyd edir. 238 Cuveyni, Əbu Hənifənin hədisçiliyi haqqında bunları deyir: “Əbu Hənifənin hədis elmindən məlumatı çox az idi. Hədis əhlinin onu məzəmmət etməsi buna dəlildir”. Məzhəb təəssübkeşliyinə nümunə olaraq Cuveyninin adı çəkilən kitabındakı uydurma hekayəni burada nəql etmək yerinə düşər: “Qəznəvi Sultanı Mahmud ibn Səbuktəkin Əbu Hənifə- nin məz həbindən idi. Eyni zamanda hədis elminə də marağı vardı. Hədis şeyxlərindən hədislər dinləyər, bu barədə araşdırmalar aparardı. Hədislərin çoxunun Şafei məzhəbinə uyğun olduğunu gördü. Bu vaxt dərisinə qaşınma xəstəliyi düşdü. Hər iki məzhəbə mənsub alimləri Mərvdə topladı və iki məzhəbdən birinin digərinə üstünlüyü barədə on- ların fikirlərini soruşdu. Fəqiflər sultanın hüzurunda hər iki məzhəbə görə iki rükət namaz qılmağı təklif etdilər. Beləcə sultan görüb, düşünüb münasib məzhəbi seçəcəkdi. Əvvəl şafeilərdən Ğaffəl əl-Mərvəzi, bütün əzaların haqqını verərək gözəlcə dəstəmaz aldı. Sətri-övrət, qibləyə dönmək 237. Hədislərin tənqidi üçün bax: M. Səid Xatiboğlu, “İslamda ilk siyasi qövmiyyətçilik, xilafətin qureyşliliyi”, ank. univ. İlahiyyat Fak. Dərgisi, XXHı/121-213 (ankara 1978). 238. əbdülməlik əl-Cuveyni, “Muğisul-xalq fi tərcihil-qavlil-haqq”, 25, (1- ci nəşr, Misir 1934). 150 İmam Əbu Hənifə kimi bütün şərtləri yerinə yetirdi. Tədili-ərkana, fərzlərə, sünnələrə və ədəblərə riayət edərək namaz qıldı. Çünki, imam Şafei bunun xaricində qılınan bir namaza icazə verməzdi. Sonra Əbu Hənifənin caiz gördüyü şəkildə iki rükət na- maz qıldı. Aşılanmış it dərisi geyindi. Bədəninin dörddə birinə nəcasət bulaşdırdı. Xurma suyu ilə dəstəmaz aldı. Bu hadisə yay vaxtı və səhrada cərəyan etdiyi üçün üzərinə milçək və ağcaqanadlar yığışdı. Dəstəmaz üzvlərini yuyarkən sıranı pozdu. (Tərtibə riayət etmədi). Sonra qibləyə yönəldi. Niyyətsiz namaza başladı. İftitah təkbirini farsca gətirdi. “Mudhəm-mətən” 239 ayəsini, “dü bərgəki səbz” (iki yaşıl kiçik yarpaq) şəklində farsca oxudu. Sonra xoruzun dən yeməsi kimi fasiləsiz iki dəfə səcdə etdi. Təşəhhüdə oturdu. Nəhayət, salam vermədən, qaz buraxaraq namazı tamamladı və “Ey Sultan! Məhz bu, Əbu Hənifənin namazıdır», − dedi. Bunu görən sultan: «Əgər bu, onun (Əbu Hənifənin) namazı olmasaydı səni öldürərdim. Çünki, belə bir namazı heç bir dindar qəbul etməz». Hənəfilər bu namazın Əbu Hənifəyə aid olduğunu inkar etdilər. Ğaffəl hər iki məzhəbin kitablarının gətirilməsini təklif etdi. Sultan xristian bir katibə hər iki məzhəbin bu haqdakı fikirlərini oxutdu. Ğaffəlin qıldığı namazın Hənəfi məzhəbindəki kimi olduğu məlum oldu. Bunu görən sultan, Hənəfi məzhəbindən ayrılaraq Şafei məzhəbinə tabe oldu. 240 Cuveyni bu hekayəni nəql etdikdən sonra belə deyir: “Əgər Əbu Hənifənin caiz gördüyü bu namaz xalqdan birinə ərz edilsə bunu heç kim qəbul etməz. Namaz barəsindəki fasid etiqadı, məzhəbinin batil olduğunu göstərmək üçün kifayətdir”. 241 239. ər-rəhman surəsi, 55/64. 240. əl-Cuveyni, “Muğisul-xalq fi tərcihil-qavlil-haqq”, s. 57-59. 241. əl-Cuveyni, “Muğisul-xalq fi tərcihil-qavlil-haqq”, s. 59. 151 İslam alimlərinin gözü ilə hədis elmində Nəql etdiyimiz bu hekayə, məzhəb təəssübkeşliyinin bir İslam alimini nələrə vadar etdiyinin kədərli nümunəsidir. 242 Müəllimi Cuveyninin təsirində qalaraq Əbu Hənifəni tən- qid edən məşhur alimlərdən Qəzali də, Şafei məzhəbin- dəndir. “əl-Mənhul” adlı əsərində Əbu Hənifənin müctəhid olmadığını, hədis biliyi az olduğu üçün, zəif hədisləri qəbul, səhihləri inkar edəcək dərəcədə cəsarətli olduğunu deyir. 243 Qəzali, kitabının sonunda Şafei məzhəbi və digər məzhəblər, xüsusən də Hənəfi məzhəbi arasında müqayisə apararaq öz məzhəbinin hər məsələdə tərcih edilməyə daha layiq olduğunu isbat etməyə çalışır. 244 Qəzalinin bu kitabı gəncliyində yazdığı, sonradan Əbu Hənifə haqqındakı düşüncələrinin dəyişdiyi bildirilir. 245 Çünki, “İhyayi ulumid-din” adlı əsərində məzhəb imamlarını və Əbu Hənifəni mədh etmişdir. 246 Şafei məzhəbindən olan məşhur alim Fəxrəddin Razi də məzhəb təəssübkeşliyi ilə Əbu Hənifəni tənqid edənlər- dəndir. Şafei üçün qələmə aldığı “Mənəqib” əsərində, Əbu Hənifənin öz bölgəsindən olduğu müddətcə, zəif də olsa, məchul ravilərin rəvayətini, məqtu 247 və mürsəl 248 xəbərləri 242. Hekayənin uydurma olduğu haqqında bax: M. Zahid kövsəri, “İhqaqul- haqq bi ibtəil-bətil fi muğisi-xalq”, 39-43. (1-ci nəşr, Misir 1360 h). 243. əbu Həmid əl-Qəzali, “əl-Mənhul min təliqatil-usul”, s, 471 (2-ci nəşr, Dəməşq 1980). 244. əbu Həmid əl-Qəzali, “əl-Mənhul min təliqatil-usul”, s, 488-504. 245. İbn Həcər əl-Heytəmi, “əl-Xayratul-hisən fi mənəqibil-İməmil əzəm əbi Hanifətin-numan”, 26 (1-ci nəşr, Beyrut 1983). 246. İmam Qəzali, “İhyayi ulumid-din”, ı, 25-26. (ı-ıV, 1-ci nəşr. Misir 1289 h). 247. Məqtu lüğətdə bir şeyi kəsmək, kəsib qoparmaq, yarmaq, ayırmaq mənasındadır. termin olaraq isə, hər hansı bir tabeuna nisbət edilən söz, fel və təqrirlərə məqtu hədis deyilir. ətbaut-tabeun da tabeun kimi qəbul edilir. yəni onların da söz, fel və təqrirləri məqtu hədis növünə daxildir. 248. Mürsəl kəlməsi lüğətdə “azad etmək, sərbəst buraxmaq” mənalarındadır. termin mənası isə, tabeunun, isnadda səhabəni qeyd etmədən bilavasitə Hz. 152 İmam Əbu Hənifə qəbul etdiyini, bundan dolayı qiyası tərk etdiyini, səhih olsa belə digər bölgələrdən olanların rəvayətlərini rədd edərək, istehsan və qiyasa müraciət etdiyini bildirir. 249 Əbu Hənifənin hədis biliyinə yönələn ittihamlar, hic- ri VIII əsrdən etibarən azalmağa başladı. Belə ki, bu dövrdə yetişmiş önəmli Şafei alimlərindən Zəhəbi, Suyuti, Muhəmməd Yusif əs-Salehi və İbn Həcər əl-Heytəmi Əbu Hənifə haqqında mənqibə kitabları yazdılar. Həmçinin Şafei alimi olan Əbdülvəhhab əş-Şərani də “əl-Mizan” adlı əsərində, Əbu Hənifəni irəli sürülən ittihamlara qarşı müdafiə etmişdir. 250 Yuxarıdakı nümunələrdən də göründüyü kimi, Əbu Hənifəyə xüsusilə hədisçiliyi yönündən edilən ittihamların əksəriyyəti məzhəb təəssübkeşliyinə əsaslanır. Bu təəssüb- keşlikdən uzaq qalan alimlər insaflı davranıblar. Bu nu deyərkən, Əbu Hənifənin Hədis və Sünnəyə aid bü tün mə- lumatları bildiyini və eşitdikləri hədisləri dəyər lən dirərkən yüz faiz uğur qazandığını da iddia etmi rəm. Çünki, bu heç bir imam və müctəhidə nəsib olmamışdır. Ancaq insafla əlaqəsi olmayan ittihamları qəbul etmək də mümkün deyil. Bəs görəsən, Əbu Hənifənin hədisə qarşı mövqeyi necə idi? Bunu öz dilindən qeyd etməkdə fayda var: “Rəsulullahın (s.ə.s) dediklərinin − biz eşitsək də, eşitməsək də başım üstə yeri var. Buna iman edir və Allah Rəsulunun (s.ə.s) dediyinə olduğu kimi şəhadət edirəm”. 251 Osman əl-Bəttiyə yazdığı risalədə isə, “Bilmiş ol ki, öyrəndiyin və insanların faydalandığı şeylərin ən fəzilətlisi peyğəmbərdən eşitmiş kimi rəvayət etdikləri hədislərə mürsəl hədis deyilir. 249. Fəxrəddin ər-razi, “Mənəqibu-şafei”, 142. (nəşr yeri yoxdur 1279 h). 250. əbdülvəhhab əş-şərani, “əl-Mizan”, ı/60 (ı-ıı, Misir 1321 h). 251. əbu Hənifə, ən-numan b. Sabit, “əl-alim vəl-mutəallim”, s. 27. (İmam əzəmin Beş əsəri içində, Çev: Mustafa Öz, İstanbul 1981. 153 İslam alimlərinin gözü ilə hədis elmində Sünnədir”, − deməkdədir. 252 Əbu Hənifə dəlil olaraq əvvəlcə Allahın Kitabına, sonra Rəsulunun (s.ə.s) Sünnəsinə müraciət edər, sonra da səhabə görüşlərindən istədiyini tərcih edərdi. 253 Bir rəvayətə görə, hədisə müxalifət ittihamını şəxsən özü rədd etmişdir. Bir məsələdə, özünə, hədisə müxalifət etdiyi bildiriləndə, əsaslandığı hədisi bildirmiş sonra da, “Allah, Rəsuluna müxalifət edənə lənət eləsin. Allah bizi Onun vasitəsilə xilas etdi”, − demişdir. Əbu Hənifə, haqqında hədis olan mövzuda qiyası tərk etmişdir. Məsələn, dəstəmazda və qüslda ağıza və buruna su almağı unudan və sonra bu şəkildə namaz qılan şəxs haqqındakı fikrini soruşan İmam Muhəmmədə Əbu Hənifə belə cavab vermişdir: «Dəstəmaz alıb ağzına və burnuna su almağı unudan şəxsin namazı tamdır. Cənabət və ya heyzə görə qüsl alıb mazmaza və istinşaqı unudan şəxs, ağzına və burnuna su almalı və namazını yenidən əda etməlidir». İmam Muhəmməd, aralarındakı fərqin nə olduğunu soruşduqda Əbu Hənifə, «Qiyas baxımından ikisi də eynidir. Amma İbn Abbasdan gələn bir rəvayətə görə burada qiyası tərk etməliyik”, − demişdir. 254 Əbu Hənifənin hədisə istinadən qiyası tərk etdiyi bir çox məsələ Hənəfi fiqh mənbələrində mövcuddur. 255 Bu qısa məlumatdan aydın olduğu kimi, Əbu Hənifənin, Hz. Peyğəmbərin hədis və Sünnəsinə müxalifətindən söhbət gedə bilməz. Onun hədis və Sünnəyə tabe olmaqda və əsas mənbə kimi qəbul etməkdə digər məzhəb imamları 252. əbu Hənifə, “risələ ilə osman əl-Bətti”, (İmam əzəmin beş əsəri, tərc: Mustafa Öz, İstanbul 1981. 253. İbn əbdilbərrr, “əl-İntiqu fi fədailis-sələsətil-əimmətil-fuqaha”, 142. (Beyrut, t.y). 254. Muhəmməd b. Həsən əş-şeybəni, “əl-asl”, 41-43 (ı-V, karaçi, t.y). 255. əbu Zeyd əd-Dəbbusi, “təsisun-nəzər”, s. 48-49 (Misir, 1355 h). 154 İmam Əbu Hənifə və müctəhidlərdən heç bir fərqi yoxdur. Sadəcə bunu fiqh sahəsində tətbiq edərkən müəyyən fərqlər ortaya çıxmışdır. Yəni, Əbu Hənifənin hədisi tərcihi və təfsiri təbii olaraq digər imamlardan fərqlidir. Yəqin ki, elə buna görə də bütün diqqətləri öz üzərinə çəkmişdir. Çünki, o hədisləri dəyərləndirərkən ağıla digərlərindən daha çox əhəmiyyət vermişdir. Bununla yanaşı bəzi hədis mətnlərini Quranla ölçməsi, bəzilərini dəyişən şərtləri nəzərə alaraq şərh etməsi də onun özünəxas xüsusiyyətlərindəndir. Əbu Hənifənin hədisə müxalifətindən söhbət gedə bil- məz. Hənəfi məzhəbinin əsas mənbələri araşdırılarkən hədis mövzusundakı biliyinin kifayət qədər olduğunu nəzərə alsaq, bir çox məşhur hədis aliminin Əbu Hənifəni hədisə müxalifətlə və bu sahədəki elmsizliklə ittiham etmələrinin səbəbi nədir? Əbu Hənifəyə qarşı yönəldilən cərhlərin çoxu əsassız və mübhəmdir. İttiham edənlərin demək olar ki, hamısı başqa məzhəb mənsublarıdır. İttihamlarda məzhəb təəssüb keş li- yi nin əhəmiyyətli rol oynadığını da unutmamaq lazımdır. Bu səbəblə Əbu Hənifəyə yönəldilən ittihamları, əksəriyyət etibarilə subyektiv qənaətlər olaraq qəbul edirəm. Bu itti- ham ları nəzərə alsaq, bundan heç bir məzhəb imamı və müc təhid xilas ola bilməz. Çünki, fəqiflərin əsas göstərdiyi müx təlif rəvayətləri hədisə müxalif olaraq qiymətləndir- mək doğru deyil. Əbu Hənifəni hədis elmi yönündən cərh edənlər və onu, səhih hədisə müxalifət və zəif hədislə əməl etməsi səbəbilə tənqid edənlər, adətən özündən çox-çox sonralar yaşamış hədisçilərdir. İstinadları da Əbu Hənifədən ən azı bir əsr sonra yaşamış hədisçilərin təsbit etdikləridir. Əbu Hənifə kimi İslam aliminin, nisbətən erkən dövrdə hökm vermək üçün tərcih etdiyi hədislərin, daha sonra təsbit edilmiş meyarlara uyğun gəlmədiyi və bu səbəblə də zəif sayılması, qəbul edilə biləcək xüsus deyil. Fikrimcə hədislərin səh- 155 İslam alimlərinin gözü ilə hədis elmində hətinin təsbitində, Həzrət Peyğəmbərin (s.ə.s) dövrünə yaxınlıq mühüm amildir və bu aspektdən baxılanda Əbu Hənifə, özündən sonra gəlmiş bir çox hədisçidən daha şanslıdır. Bundan başqa, hədislərin təshih və təzifində (səhih və zəif qəbul edilməsində) hədisçilərin meyarları ilə yanaşı, fəqiflərin tərcih və dəyərləndirmələrini nəzərə almaq da son dərəcə vacib və önəmlidir. İsmayıl Haqqı Ünal Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|