Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 bu baxım dan maraqlıdır. Müttəhim əlbir işlədiyi cinayətkar yoldaşlarını ələ verməməyini belə əsaslandırır: “Mən onlarla bu şərtlərə əsasən işləməyə söz vermişəm, indi də öz borcumu yerinə yetirirəm”. Borc kateqoriyası insanın cəmiyyət və ya digərləri qarşısındakı mənəvi öhdəçiliyidir. Bu, obyektiv olaraq mövcud olan ictimai öhdəçiliyin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar daxilimənəvi zərurətdir. Borcun mənbəyi və təməli ictimai maraqdır. Borc daxilində maraq imperativ, amiranə xarakter alaraq hakim meyil kimi üzə çıxır və hərəkəti seçən motivi müəyyənləşdirir. Lakin insan öz öhdəsinə düşəni avtomatik şəkildə yerinə yetirmir. Borc həmişə hərəkətin motivlərindən biri kimi çıxış edir. Bu halda o, digər kateqoriyalardan fərqli olaraq, daha güclü, amiranə stimula çevrilir. İnsanda olan borc hissi hələ qədim dövrlərdən mövcuddur. Sinifli cəmiy yətə keçid bu hissin yaranmasına şərait hazırlayır ki, bu da mənəvi təsəvvürləri altüst edir. Mənəvi inkişafın yeni dövrü başlayır. İnsanların kollektiv qarşısın da borc hissi yaranır. Cəza ilə əlaqədar qorxu kollektivin nüfuzunun artmasına gətirib çıxarır. Çətin məqamda kollektivin köməyinə arxalan mağın mümkünlü yünü dərk edən insan kollektivlə hesablaşmağa, ictimai prinsip və norma lara əməl etməyə daxili tələbat duyur. Borcun yerinə yetirilməsi məcburi xarak ter daşımamalıdır. İnsanın borcu mənəvi ideala uyğun gəlməlidir. O daim xeyirxahlığa doğru yönəlməli, imkan dairəsində hamıya yaxşılıq etməli, şərdən uzaq olmalıdır. Borc insanlar arasındakı müna sibət lərin özünəməxsus mexaniz midir. Könüllülük prinsipinə əsaslanan borcda şəxsi və ictimai cə hətlər vəh dətdə olmalıdır. Mənəvi borc anlayışına daxil olan öhdəçilik yalnız gələcək qarşısında deyil, həm də keçmişə aiddir. Bura Vətən uğrunda canından keçənlərin ruhu na hörmət və s. aiddir. Borcun kö nüllü surətdə yerinə yetirilməsi şəxsiyyətin yüksək mənəvi şüurundan xəbər verir. Borcun müxtəlif formaları mövcuddur ki, bu da ictimai şəraitdən, həyati situasiyalardan, öhdəçilikdən asılıdır, məsələn, Vətənlə bağlı “vətənpərvərlik borcu”, dövlətlə bağlı “vətəndaşlıq borcu”, bundan başqa, “beynəlmiləlçilik borcu”, “hərbi borc”, “peşə borcu” və s. Lakin insan yalnız cəmiyyət qarşısında deyil, özü və yaxınları qarşısında da müəyyən borca malikdir. Məsə lən, “ailə borcu”, “yoldaşlıq borcu” və s. Mənbələrə görə, borc anlayışını etikaya ilk dəfə Demokrit gətirib O, bunu in san fəaliy yəti nin daxili motivi ilə əlaqələndirir, ağılla icra edilən yaxşı əməl ləri qorxu və ya məcburiyyət qar şısında görülənlərdən qatqat üstün tuturdu. Məsələn, satıcı müştəriyə yaxşı xidmət göstərirsə, bunun 2 səbəbi ola bilər: ya sa tıcı işini itirməkdən qorxur, ya da sadəcə olaraq, öz vəzifə borcunu yerinə yetirir. Balaca uşaqlarda öz öhdəçilikləri barədə təsəvvür olmadığı üçün onlar böyüdükcə yaşlıla rın tələblərini mənimsəyir və özlərində mənəvi keyfiyyətlərin 73 formalaşmasına zəmin yara dırlar. Beləliklə, fərdin şüurunda borc və buna uyğun hisslər və təsəvvürlər formalaşır. Borcun dərk edilməsi əxlaqi şüurun digər komponentləri – ədalət, vicdan və s. ilə sıx bağlıdır. Ədalətlə hərə kət etmək – borcun yerinə yetirilməsindən irəli gəlir. Borcu yerinə yetirmək – insa nın vicdanı ilə bağlıdır. Deməli, borc əxlaqi zərurətdir. Buna xüsusi mənəvi motiv də demək olar. Borc anlayışı dilimizdə 2 mənada işlənir: maddi və mənəvi borc: 1) “Mən qonşuya 100 manat borcluyam”; 2) “Mən dostuma kömək etməyə borclu yam”. Mənəvi borca insanların bir gəyaşayış prosesində yaranan öhdəçilikləri (məsələn, Vətən, xalq, kollektiv, ailə, valideyn qar şısındakı borc və ya ərarvadlıq borcu), o cümlədən peşə fəaliyyəti (müəllimlik borcu, həkimlik borcu və s.) ilə bağlı vəzifələri aiddir. Xüsusi (qeyritipik) vəzifələri, xüsusi qayda və tələblərin yerinə yetirilmə sini borcdan fərqləndirmək lazımdır. Bunlar etiket, ünsiyyət sahəsinə və s. aid dir. Məsələn, “teatra” getmi si niz sə, əvvəlcə bilet alırsınız, sonra zalda məhz öz yerinizi tutursunuz, tamaşa zamanı söhbət etmirsiniz, telefonunuzu söndürürsü nüz, yerə zibil atmırsınız və s. Siz bunu etməyə borclusunuz, yəni teatrın qay daqanununa əməl etməyə məsuliyyətlisiniz, bu, sizin vəzifənizdir. Borc insanı digərləri ilə, cəmiyyətlə bağlayır və obyektiv öhdəçiliklər əldə edir. Obyek tivlik – yəni bizim istəyi mizdən asılı olmayaraq mövcud olan öhdəçiliklərdir. Bunlara əməl etməsək, ətrafdakılara ziyan vurarıq. Məsələn, dostumuzu aldat saq, onun qarşısındakı borcumuzu, dostluq öhdəçiliyini yerinə yetirməsək, dos tumuzu itirə bilərik və ya iş yerində səhlənkarlığa yol versək, oğurluq etsək, işimizi itirə bilərik. İctimai borc bəzi hallarda qanunla tənzimlənir. İmmanuil Kant borcu etikanın ən əsas kateqoriyası hesab edərək, onu fəaliyyətin müəyyən sxemi, davranış norması adlandırır. Kantın etikasını “borc etikası” da adlandırmaq olar. Kant borc anlayışını son dərəcə nəzəri və norma tiv səviyyəyə qaldırır, onu əxlaqın spesifikası ilə əlaqələn dirir. Kantın etikaya aid əsərləri çoxdur. Bunlardan daha mühümü 1787ci ildə yazdığı “Təcrübi zəkanın tənqidi” əsəridir. Belə güman edilir ki, insanın fərdi əxlaqi şüurunda vicdan borca nisbətən öndə gedir. O, insanın daxili hakimi olub, öz hərəkətlərini hiss etmək və başa düşmək qabiliyyəti kimi çıxış edir. Şəxsiyyətin müstəqilliyinin, əxlaq azadlığı nın və buna uyğun mənəvi məsuliyyətinin art ma sı ilə əlaqədar insanın mənəvi şüurunda bir qədər sonra borc anlayışı formalaşır. Borc və vicda nın ümumi cəhətləri çoxdur. Onlar, adətən, məzmunca oxşar olub, insanın hərəkətlərinin əxlaqi tənzimlənməsi zamanı oxşar funksiyalar yerinə yetirir. Əgər borc da əxlaqın daha çox imperativ, amiranə cəhətləri ifadə olunursa, vicdan ilk növbədə insanın hərəkətlərinin nəzarətçisidir. Vicda nın əsas xüsusiyyəti budur ki, o, dərin intim hiss olub, insanın daxili həyəcanlarında özünü göstərir. Vic Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|