Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 dan – şəxsiyyətin cəmiyyət qarşısında məsuliyyət və borcunun subyektiv dərk edil məsidir. O, şəxsiyyətin mənəvi özünə nəzarət funksiyasını həyata keçirən etik kateqoriya olub, mənəvi öhdəçiliyi müstəqil dərk etməyə, onla rın həyata keçirilməsini özündən tələb etməyə və etdiyi hərəkətlər üçün özünə qiymət verməyə imkan yaradır. Vicdanını rəhbər tutan insan öz hərəkətlərini, onun motiv və nəticələrini özü təhlil edir. Vicdan insanın hərəkətlərinin möv cud cəmiyyətin əxlaq normaları baxımından mənəvi qiymətləndiricisi və nəzarətçisidir. Borc kimi vicdan da müəyyən hiss, təsəvvür və bilikləri özündə birləşdirir. Borc insanın öz hərəkətlərinə, fikir və arzularına tənqidi yanaş ma qabiliyyəti kimi çıxış edir. Borc kimi, vicdan da ətrafdakıların rəyindən, fikrindən asılı olmayıb, müstəqildir. Bu baxımdan, vicdan insan şüurunun digər daxili nəzarət mexanizmindən – utancaqlıqdan fərqlənir. Qeyd edək ki, vicdan və utancaqlıq arasında yaxınlıq mövcuddur. Utancaqlıq da insanın özünün və ya yaxınlarının qəbul olunmuş bəzi möv cud normalara uyğunsuzluğunun və ya günahının dərk edilməsidir. Lakin utancaqlıq bütünlüklə digər insanların rəyi ilə əlaqədardır. Ətrafdakılar insanı nə qədər çox qınayarsa, insan bir o qədər çox utanar. Bəzən insan təsadüfi hadisələrə görə də utana bilər. Məsələn, onun normal saydığı hadi səni ətrafdakılar qəbul etmirsə o, bununla əlaqədar da utana bilər. Ətrafdakıların şəxs haq qında rəyi düzgün olmadıqda da utancaqlıq hissi əmələ gələ bilər. Lakin utancaqlıq vicdanın yerini tuta bilməz. Utancaqlıq şahid olarkən yaranır, lakin vicdan üçün şahid vacib deyil. İnsan öz hərəkətlərini təhlil edib, ona qiymət verərkən onun mənəvi məs ləkləri və dünya görüşü əsas amilə çevrilir. Öz hərəkətlərini təhlil edən insan bunun pis və ya ədalətli olubolma masını “öz arşını ilə ölçür”. Lakin insanla rın düşüncə tərzi müxtəlif olduğu üçün bəzən pis iş görən insan nə utanır, nə də vicdan əzabı çəkir, o hətta öz hərəkətinə bəraət qazandırmağa da çalışır. Belə insanlara elə gəlir ki, onların vicdanı təmizdir. Bəzən isə, əksinə, insan səbəbsiz utan caqlıq hissi keçirir. Ədalətli hərəkət etdiyi halda, ona elə gəlir ki, düz iş görmür, hamı onu qınayacaq. Öz hərəkətlərini düzgün qiymətləndirmək üçün insan aydın mənəvi məsləklərə, elmi dünyagörüşə malik olmalıdır. Öz məsləklərinə xəyanət edən insan vicdan əzabı çəkir. Bu, öz əxlaqında və ya işdə yol verilən səhvlər nəticəsində də yarana bilər. Düşüncəli insan öz səhvinə görə vicdan əzabı çəkir. O, ürəyində də olsa, öz kollektivi qarşısında sanki hesabat verir, səhvlə rini boynuna alır, onları düzəltmək üçün yollar axta rır, gələcəkdə təkrar etməməyə çalışır. Vic dan əzabı emosional həyəcan hissi zamanı da yaranır. İnsanda vicdan hissinin formalaşması üçün müəyyən həyat təcrübəsinin olması zəruridir. Bu hissin formalaşması müəyyən yaş dövrünün yetişməsini tələb edir. Vicdan əzabı və utan caq lıq da bu qəbildəndir. Müasir dövrün insan larından fərqli olaraq, qədim dövrlərdə bu keyfiy yətlərin əldə edilməsi üçün 75 kifayət qədər zaman ötüb keçmişdir. Bu uzunmüddətli proses dəblərin, adət və ənənələrin formalaşması ilə paralel mövcud olduğuna görə o, bioloji deyil, ic timai köklərə malik olub, müəyyən şəraitdə və yalnız insanda olur. İnsanın mədəni həyatı zən ginləş dikcə bu an layış vaxtı keçmiş, lazımsız elementlərdən təmizlənir. Məsələn, ibtidai dövrlər də istehsal qüvvə lərinin aşağı səviyyədə olması, ağır həyat şəraiti qoca və xəstələrin öldürülməsi adətinin ya ranmasına səbəb olmuşdu. Bunu edən ibtidai insan qətiyyən vicdan əzabı çəkmirdi. Lakin zaman keçdikcə, istehsal qüvvələrinin inkişafı nəticəsində əmək qabiliyyəti olmayanların qayğısına qal maq imkanı yarandı. Artıq nəinki belə hərəkətlər tənqid olundu, hətta bunu edənlər vicdan əzabı çəkməyə başladılar. Vicdan əzabı insanın həyatında mühüm rol oynaya bilər. O, in sanın mənəvi hə yatına qəfildən daxil ola bilər, onun planlarını altüst edər və həyat yolunu kö kündən dəyişə bilər. Qədim romalılar hesab edirdilər ki, vicdan – on şahidə bərabərdir. Beləliklə, vicdan kate qori yası qiymətləndirici xarakter daşıyır. İnsan dərk edəndə ki, yaxşı hərəkət edib, məmnunluq hissi keçirir, əksinə, pis iş tutanda vicdan əzabı çəkir. Vicdan aktiv və passiv xarak ter daşıya bilər. Bi rinci halda vicdan insanı yaxşı işlər görməyə təhrik edir, ikinci halda isə yalnız pis işlər gör məkdən saxlayır. Vicdanın aktiv və ya passiv olması tərbiyədən və insanın xarak terindən çox asılıdır. Vicdan əzabını həm utancaqlığın bir forması kimi, həm də şəxsiyyətin dərin emosional hə yəcanları kimi nəzərdən keçirmək olar. Lakin bütünlükdə oxşarlı ğa baxmayaraq, vicdan və utancaqlığı eyniləşdirmək olmaz. Utancaqlıq, qeyd edildiyi kimi, şahid tələb edir. Məsələn, insan dəbə uyğun geyinmədikdə də utancaqlıq hissi keçirə bilər. Halbuki o, bu geyimdə evdə sərbəst gəzə bilər, tanışlarla rastlaşmayacağına əmin olduqda, hətta evdən belə də çıxa bilər. Bəzən isə insan utancaqlıq hissi keçirdiyi halda vicdan əzabı çəkmir. Məsələn, kimsə avtobusda sizi itələ diyi üçün siz kiminsə ayağını tapdalamısınızsa, bu halda o adamdan üzr istəsəniz də, vicdan əzabı çəkmirsiniz, çünki sizdə günah olmayıb. Çox vaxt vicdan bütün mənəviyyatın sinoniminə çev rilir. Ona görə də teztez belə ifadələrə rast gəlirik: “sənin vicdanın yoxdur”. Vicdanda qiymətləndirmə, hərəkətlər və qərar ətrafdakıların rəyi ilə deyil, borc hissi ilə əlaqələndirilir. Vicdan tələb edir ki, insan heç kim görmədikdə, heç bir nəzarət olmadıqda, bu hərəkətdən heç vaxt, heç kimin xəbər tutma yacağına əmin olduqda belə pis iş tutmasın. Vicdan insanın özü qarşısında məsuliyyətini tələb edir. Vicdan borcun yerinə yetirilməsinə səbəb olur. Bu halda deyirik: “mənim vicdanım sakitdir” və ya “təmizdir”. Yəni insan öz öhdəsinə düşən iş ləri imkan dairəsində yerinə yetirir. Etikada və ümumiyyətlə, gündəlik leksikonda teztez işlənən ifadələrdən biri də “vicdan azadlığı”dır. Etikaya görə, vicdan azad olmalı, azadlıq isə vic danla yaşamaq kimi başa düşül mə lidir. Ümumişlək mənada insanın mənəvi Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|