Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13. Borc və vicdan
70 yetirməkdir. Sokrata görə, ədalət özgənin rifahıdır (xoşbəxtliyidir). Yaxşı adam ədalət sizlik etməz. Sokrat da, pifaqorçular da bu fikirdə idilər ki, ədalətsizlik etməkdənsə, ədalət siz likdən əziyyət çəkmək daha yaxşıdır. Aristotel hesab edirdi ki, iki cür ədalət mövcuddur: təbiətən ədalətsizlik, qanuna görə ədalət. Sonuncu dövlət tərəfindən müəyyən edilir. Aristotel üstünlüyü birinciyə versə də, diqqətini ikincinin üzərində cəmləşdirirdi: ədalətli olmaq – qanuna, qanun isə fəzilətlərə riayət etməyi tələb edir: mərdliyə, müdrikliyə və s. Beləliklə, ədalət ən kamil fəzi lətdir. Digər fəzilətlər də burada cəmləşir. Lakin ədalət digər insanlara münasibətlə müəyyən ləşir. Buna görə də onun çıxış nöqtəsi, prinsipi bərabərlikdir. Qeyribərabərlik ədalətsizliyə gətirib çıxarır, insan özünü digərlərindən fərqli olaraq daha yaxşı təmin edir. Bir sözlə, ədalət israfçılıqla çatışmazlıq arasında olur. Artistotel bir də onu qeyd edir ki, insan bilmədən pis iş görürsə (məsələn, atasını düşmən zənn edib öldürür), bu, ədalətsizlik yox, bədbəxtlikdir. Aristotelə görə, fəzilətlər fitri deyil, təcrübə ilə əldə ediləndir. Orta əsrlərin xristian etikası 3 növ fəzilətdən bəhs edir: 1) inam; 2) ümid; 3) məhəbbət. İnam – Allaha inam, ümid – Allahın mərhəmətinə ümid, məhəbbət – Allaha məhəbbət nəzərdə tutulurdu. Şər – xeyrin antipodu, mənfi etik kateqoriyadır. O, mənəviyyatsızlığın, əxlaqa zidd və mühakiməyə səbəb olan hərəkətlərin, bütün mənfi mənəvi keyfiyyətlərin ümumi xarakteris tika sıdır. Mənfi mənəvi keyfiyyətlərə antihu manizm, zorakılıq, yalan, alçaqlıq, oğurluq, xuliqanlıq, zalımlıq, satqınlıq, xəbərçilik və s. aiddir. İstismar, işğalçılıq müharibələri, başqa dinlərin, azad fikirliliyin, başqa dərili insanların, digər millətdən, təbəqədən, mənşədən olan ların təqibi və s. kimi qlobal miqyaslı “şərin” mövcud olduğu cəmiyyətdə “mikroşər” də mövcud olur ki, bu da insanların gündəlik həyatına və psixolo giyasına daxil olaraq, adətə çevrilir. Bunlara kobudluq, eqoizm, digərlərinin, hətta öz qohumlarının dərdinə laqeydlik, qəddarlıq, yalançılıq, sərxoşluq, bic lik, fırıldaqçılıq və s. aiddir. Belə hallarda güclü zəifi incidir, kimsə öz günahı nı başqasının üstünə atır, xuliqan adamları təhqir edir, satıcı adamları acılayır, bürokrat rüşvət gözləyir, taksi sürü cüsü, usta, ofisiant gördüyü işdən dəfələrlə çox pul tələb edir, kiçiklər böyüklərə hörmət etmirlər, kişilər otururlar, qadın larsa ayaq üstə qalırlar, işdə xaltura edilir, vəzifədən şəxsi məq sədlər və ya qazanc üçün istifadə edilir, rəhbər işçilər öz tabeçiliyində olanların qayğısına qalmır, yalnız öz rütbəsi barədə düşünür, zəhmətsiz gəlirlərlə yaşayır. Şər ya özgəsinin hesabına özünütəsdiqə cəhd formasında, ya da iradəsizlik formasında, mövcud şəraitin təzyiqinə müqavimət göstərə bilməmək kimi mövcud olur. Hərəkətin və ya niyyətin əxlaqsızlıq kimi qiymətləndirilməsi milli şüurda və milli mədəniyyətdə bu anlayışların mövqeyi ilə bağlıdır. Z.Göyüşov “Əxlaqi sərvətlər” adlı əsərində bu problemləri belə şərh edir: 71 “Xeyir kate qori yası etikanın əsas və müəyyənedici kateqoriyasıdır. Bu kate qoriyanın məzmunu düzgün müəy yən edilməsə, heç bir etik problemi həll etmək olmaz. Xeyir və şər anlayışları elə mühüm və elə ümumi anlayışlardır ki, bunlarsız hətta əxlaqi hərəkət və davranışlara qiymət vermək də olmaz. Xeyir artıq müsbət qiymətləndirilmiş və əxlaqi sərvət şəkli almış kateqoriyadır. Bunun əksinə olaraq, şər mənfi qiymətləndirilmiş əxlaqi keyfiyyət və sifətlərin, hərəkət və davranışların təcəs sümüdür. Geniş mənada xeyir əxlaqlılığı, şər isə əxlaqsızlığı ifadə edir. Başqa etik kateqoriya lar kimi xeyir və şər kateqoriyaları da zaman keçdikcə dəyişmiş, sinfi xarakter daşıyaraq müxtəlif məzmun kəsb etmişdir. Lakin əxlaq yarandığı gündən indiyədək xeyir ayrıayrı insan qrup ları, siniflər və bütövlükdə cəmiyyətin əxlaq cəhətcə bəyəndiyi, təqdir etdi yi, fəzilət hesab etdiyi hərəkət və davranışları, şər isə cəmiyyətin pislədiyi, bəyənmədiyi, qəbahət saydığı hərəkətləri ifadə etmişdir. Buna görə də bu anla yışlar özündə müəyyən ümumbəşəri cəhəti də, nisbi sabitliyi də ehtiva edir”. 13. Borc və vicdan Borc və vicdan anlayışları insanın daxili tələbatlarından irəli gələrək etika da mərkəzi yer tutur. Onlar insanın şüurunda şəxsiyyətin cəmiyyətə, kollektivə, digər insanlara və özünə olan mənəvi öhdəçiliklərindən irəli gəldiyi üçün müəyyən əxlaq normaları və mənəvi prinsiplərlə bağlıdır. Mənəvi dəyərlər imperativdir, yəni vacibdir. Onlar əxlaq normaları və prinsipləri ilə bağlı olub, insanlar arasındakı münasibətləri tənzimləyir. Bunlara yalnız hər hansı şəraitlə əla qədar yox, hər zaman riayət olunmalıdır. Bunları yalnız məhdud dairədə – qohumlar, dostlar, kolleqalar, yerlilərlə deyil, bütün insanlarla münasibətdə əldə rəhbər tutmaq lazımdır. Mənəvi imperativlər yerindən, şəraitdən, zaman dan, milliyyətdən, şəxsiyyətdən asılı olmayıb, universal xarakter daşıyır. Eti kada borc və vicdan anlayışlarının fitri olması barədə baxışlar geniş yayıl mışdır. Bu anlayışlar fərdi inkişaf prosesində formalaşır, çünki cəmiyyətdə müxtəlif insanların borc və vicdanının inkişaf səviyyəsi eyni deyil. Bəziləri borc və vicdanı xoşbəxtliyə qarşı qoyur və hesab edirlər ki, bu zaman insan öz istəyinin əksinə getməli olur: “istəyirəm” və “etməliyəm” anlayışları bir birinə qarşı çıxır. Lakin bir çox filosoflar hesab edirlər ki, insan öz borcunu yerinə yetirdikdə və ya vicdanla hərəkət etdikdə öz işindən zövq alır, məmnun olur. Məsələn, suda boğulanı xilas edərkən insan öz bahalı geyiminin korlan masına heyfsilənməməlidir. Bəzən cinayətkarlar “vəzifə borcu” adı ilə öz çir kin əməllərini həyata keçirirlər. Məsələn, faşistlərin törətdikləri antihumanist hərəkətlər buna misaldır. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının istehsalı olan “İstintaq” filmində müstəntiqlə müttəhimin söhbəti, müttəhimin verdiyi ifadələr Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|