Çinqiz İsmayılov Xəzər dənizinin və
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
Xəzərin İran sahilində əhali təxminən bərabər ya yılmışdır. Bütün sahilboyu saysız-hesabsız azsaylı ya şayış məntəqələri bir-birini əvəz edir. Bu regionun ən iri şəhərləri Rəşt, Ənzəli, Babol və Sarıdır. Sahilboyu əhalinin orta sıxlığı 1 km2-də 70 - 100 nəfər arasında dəyişir.
Bunun əksinə olaraq əhalinin ən seyrək yaşadığı bölgə dənizin şərq sahilidir. Burada əhali bir-birində çox aralı məsafədə yerləşən yaşayış məntəqələrində məskunlaşmışdır. Nisbətən iri şəhərlər sırasında Atı- rau, Aktau və Krasnovodskı göstərmək olar. 1500 km-
■
70-100 Я 3 0 -4 0 Я 2 0 -3 0 Я 1 0 -2 0 Я 5 - 1 0 3 - 5 □
dən çox uzanan şərq sahilində əhalinin orta sıxlığı 1 krm-də 1 -5 nəfərdir. Xəzərin qərb sahilində regionun ən iri çoxsaylı Ba kı şəhəri yerləşir. Azərbaycanın paytaxtı olan bu şə hərin əhalisinin sayı 2 mln. nəfəri keçmişdir. Bütöv lükdə Azərbaycanın sahil ərazilərində təxminən 3,4 mln. nəfər yaşayır. Onlardan təxminən 78%-i Abşe ron yarımadasında məskunlaşmışdır. Burada əhalinin orta sıxlığı 1 kırr-də 500 nəfərə çatır. Respublikanın digər sahil bölgələrində orta sıxlıq 70 - 100 nəfər ara sında tərəddüd edir. Xəzərin Rusiya sahilində əhali nisbətən seyrək məskunlaşmışdır. Kalmıkiya sahili istisna olmaqla (orada orta sıxlıq 1 - 2 nəfərdir) digər bölgələrdə əha linin orta sıxlığı 10 - 20 nəfər arasında dəyişir. Yalnız Həştərxan şəhəri və onun ətraf zonasında bu göstəri ci 40 nəfərə qədərdir. Xəzər dənizinin sahil ərazilərində əhalinin mütləq sayının və sıxlığının ildən-ilə artması, əlbəttə, ətraf mühitə antropogen təsirin güclənməsinə səbəb olur. Yaranmış şəraitdə dənizə axıdılan çirkab sularının tə mizlənməsi və məişət tullantılarının utilize edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yalnız ətraf mühiti mü hafizə edəcək tədbirlər həyata keçirməklə həddən ar tıq həssas olan sahil ərazilərində ekoloji tarazlığı tə min etmək mümkündür. 100 Xəzərin sahilyanı ərazilərində səhralaşma prosesi Xəzərin sahilyanı ərazilərinin çox hissəsini səhra, yarımsəhra və quru çöllər tutur. Bu ərazilərdə atmos fer yağıntıları az olduğundan bitki örtüyü qıtdır. Yal nız subtropik qurşağa aid olan cənub sahil zonası bit ki örtüyünün zənginliyi ilə fərqlənir. Sahilyanı ərazilərdə səhraların sahəsinin dəyişməsi (artması) bir tərəfdən təbii proseslər, digər tərəfdənsə insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında baş verir. Təbii amillər dedikdə burada əsasən qlobal iqlim də yişiklikləri və dənizin səviyyəsinin tərəddüdü nəzər də tutulur. Dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi nəticə sində sahilyanı ərazilərdə eroziya prosesləri güclənir və eol tipli səhralaşma gedir. Çünki suyun çəkildiyi sahilyanı bölgələrdə torpaqların duzlaşması müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, dəniz səviyyəsinin tərəddüdü nəticəsində sahilyanı ərazilərdə subasma, qrunt suları nın qalxması və bitki örtüyünün deqradasiyası baş ve rir və beləliklə də sahilyanı bölgələrin ekoloji vəziyyə ti ağırlaşır, təbii mühitdə gərginlik artır. Xəzərin şərq sahilinə dənizin səviyyə tərəddüdü ilə yanaşı, yarımsəhra landşaftı hesab olunan geniş Turan düzənliyi də təsir edir. Bitki qıtlığı ilə fərqlənən oazis y'
i ü " və kəhrizli ərazilərdə çoxsaylı mal-qaranın nəzarətsiz otarılması tədricən bitki örtüyünün deqradasiyasına sə bəb olur. İJstəlik, bu azmış kimi, kolluqların qırılması burada bitki örtüyünün tamamilə yox olmasına gətirib çıxarmışdır. Belə vəziyyət xüsusilə dənizin şərq sahili nin şimalda Emba çayından, cənubda isə Atrek çayına qədər olan hissəsi üçün daha xarakterikdir. Dənizin qərb sahilində səhralaşma Kalmıkiyanın sahilyanı sahə sində (Çyornıye Zemli) və Abşeron yarımadasında da ha intensiv müşahidə edilir. Əgər Kalmıkiyada bu pro ses çoxsaylı mal-qaranın otarılması ilə bağlıdırsa, Abşe ronda neft-qazıma işlərinin həddən artıq intensiv apa rılması və mədənlərin istismarı ilə izah olunur. Uzun il lər ərzində davam edən neft və qaz hasilatı Abşeron ya- nmadasında buruq sularından əmələ gəlmiş çoxsaylı gölməçələrin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Nəticədə isə burada neftlə çirklənmiş və yararsız vəziyyətə düş müş torpaqlar ildən-ilə çoxalmışdır. Beləliklə də bu əra zilərdə torpaq və bitki örtüyü deqradasiyaya məruz qa laraq antropogen səhralaşmaya səbəb olmuşdur. Xəzərin sahilyanı ərazilərinin təxminən 130 min km2 sahəsi səhra və səhralaşmış landşaftlardır. Təbii səhralardan fərqli olaraq səhralaşmış landşaftların for malaşması müxtəlif proseslərin təsiri altında baş ver mişdir. Bununla əlaqədər belə ərazilərdə müxtəlif tipdə səhralaşmış sahələr üstünlük təşkil edir: külək və su eroziyası; torpaqların su altında qalması və duz- laşması və texnogen səhralaşma. Texnogen səhralaş ma bura üçün daha səciyyəvidir. Səhralaşma prosesi Xəzərin şimal, şimal-şərq, xü susilə şərq və qismən qərb sahillərində daha intensiv baş verir. Bu bölgələrdə bir çox hallarda həm təbii proseslər, həm də antropogen təsir üst-üstə düşərək səhralaşmanın sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. Qeyd etdiyimiz sahil bölgələri əsasən yarımqııraq və quraq lıq zonalarında yerləşdiyindən hər hansı bir təsərrüfat fəaliyyəti səhralaşma prosesinin yayılmasıda təkanve rici rol oynayır. Xəzər sahilinin yalnız cənub-qərb və cənub sahə lərində səhralaşma prosesi, demək olar, çox zəif şəkil dədir. Burada yalnız antropogen səhralaşma, özü də qismən, məhəlli səviyyəsində yayılmışdır. Xəzərin sahilyanı ərazilərindəki ölkələr üzrə səhra laşma prosesi müxtəlif səviyyədə gedir. Səhralaşmaya məruz qalan ən geniş sahə Qazaxıstan bölgəsindədir. Ən uzun sahil xəttinə malik olan bu bölgədə yalnız qu-
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|