Çinqiz İsmayılov Xəzər dənizinin və
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XƏZƏR d ə n i z i n i n e k o . VƏZİYYƏTİNİN MİJHAFİ DÖVLƏTLƏRARASI
Yüksək temperatur rejimi, atmosfer yağıntılarının az olması (150 - 300 mm) və ümumiyyətlə, arid iqlim şəraiti Kür - Araz ovalığında yarımsəhra landşaftları nın geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Mövcud təbii şərait və üstəlik, insanların təsərrüfat fəaliyyətləri ya rımsəhra ərazilərin tədricən səhralara çevrilməsinə zəmin yaratmışdır. iranın sahilyanı əraziləri subtropik zonada olduğu üçün burada səhralaşma prosesi əsasən antropogen xüsusiyyət daşıyır. İndiyə kimi sahil zonasının təxmi nən 'İ
-i səhralaşma prosesinin təsirinə məruz qalmış dır. Bu sahə başlıca olaraq sahilin cənub-qərb hissəsi ni əhatə edir. Türkmənistanla həmsərhəd bölgədə iq lim quraqlıq olduğu üçün səhralaşma prosesinin sürə tini artırır. Bütün bunlarla yanaşı, İran sahilində əha linin yüksək sıxlığı və bu ərazilərin intensiv mənim sənilməsi antropogen səhralaşmanın yayılmasında çox mühüm amil sayılmalıdır. Cənubi Xəzərin sahil düzənliklərində çəltikçiliyin inkişafı torpaqların su eroziyasına səbəb olmuşdur. Cənub-qərbə doğru bu düzənliyin eni xeyli azaldığı üçün antropogen səhralaşma prosesi burada təbiətdə olan tarazlığın pozulması baxımından daha böyük təhlükə yaradır. Bir sözlə, bir tərəfdən çəltikçiliyin in kişafı, digər tərəfdənsə dağətəyi sahələrdə meşələrin qırılması ensiz sahilyanı ərazilərdə səhralaşma prose sinin güclənməsinə və bölgədə ekoloji gərginliyin artmasına gətirib çıxarır. Bununla belə, bütövlükdə Əlburs dağlarının ya maclarında cərəyan edən meşəqırmanın dayanmaması
bitki örtüyünün deqradasiyası ilə nəticələnmişdir. Bö yük sahələrdə meşələrin qırılması bir tərəfdən odun (yanacaq) problemini həll edirsə, digər tərəfdən dəm yə əkinçilik üçün əlavə torpaq deməkdir. Nəhayət, sa hil xətti boyunca yayılmış çoxsaylı yaşayış məntəqələ ri ətrafında kolluqlar qırılır və həddən artıq mal-qara otarılır. Nəticəsi də bu olur ki, çox əlverişli təbii şəra itə malik İran sahillərində səhralaşma prosesi gedir. Dağətəyi rayonlarda su eroziyası daha intensiv ge dir. Meşələrin qırılması münbit torpaq örtüyünün yox olmasına və mikroiqlimin dəyişməsinə birbaşa təsir göstərir. Belə sahələr sahilyanı ərazilərdə səhralaşma- mn inkişaf etdiyi əsas areallar hesab oluna bilər. İran - Türkmənistan sərhəd bölgəsinin Xəzərsahi- li ərazisində də nəzərəçarpacaq səhralaşma prosesi gedir. Dəniz səviyyəsinin mütəmadi tərəddüdü bura da şoranlaşmaya səbəb olur. Odur ki vaxtilə münbit olan torpaqlar kənd təsərrüfatı baxımından yararsız vəziyyətə düşmüşdür. İran sahilinin təxminən 7 - 8%- ni şoranlaşmış ərazilər təşkil edir. Türkmənistanın sahilyanı ərazilərində səhralaşmış sahələr də eynilə Qazaxıstandakı kimidir; hətta daha çoxdur. Burada səhralaşmış ərazilər bölgənin ümumi sahəsinin 60%-dən çoxunu təşkil edir. Sahilyanı əra zilərdə bir tərəfdən subasma və bataqlaşma, digər tə rəfdənsə torpaqların şoranlaşması baş verir. Belə pro seslər ən çox sahilə yaxın çökəkliklərdə, habelə Türkmənbaşı və Balxan körfəzləri ətrafında gedir. Şoranlaşmış torpaqların daha geniş sahələri Türk mənistan sahilinin cənubunda (Atrek çayının qədim deltasında) və şimalında (Qaraboğazqol körfəzi ətra fında) yayılmışdır. Qədim zamanlardan suvarılan tor paq sahələri artıq şoranlaşaraq takır sahələrinə və qumlu ərazilərə çevrilmişlər. Daha çox mənimsənilmiş ərazilərdə su eroziyası və bitki örtüyünün deqradasiyası üstünlük təşkil edir. Bu amillərin təsiri altında yaşayış məntəqələri ətrafın da və sənaye obyektləri zonasında antropogen səhra laşma daha güclü şəkildə özünü büruzə verir. Türkmənistanın sahilyanı ərazilərində uzun illər boyu neft yataqlarının istismarı ətraf mühitə texno- gen təsirin artmasına səbəb olmaqla yanaşı, antropo gen səhralaşma prosesinin inkişafına da gətirib çıxar- mışdır. Bu, xüsusilə iri neft yataqları sahələrində (Ne- bitdağ, Qumdağ, Okərəm, Çələkən) və sənaye şəhər ləri ətrafında (Türkmənbaşı, Türkmənabad, Nebit- dağ) müşahidə olunur. Neftlə çirklənmiş torpaqlar və buruq suları olan gölməçələr kifayət qədər geniş sa hələrdə onsuz da son dərəcə seyrək olan bitki örtüyü nün az qala yox olmasına gətirib çıxarmışdır. Sosial- iqtisadi amillər sahilyanı ərazilərin səhralaşmasına getdikcə daha artıq dərəcədə təsir edir. Türkmənistan sahillərində yeni nəqliyyat şəbəkə lərinin (xüsusilə boru kəmərləri və avtomobil yolları nın) yaradılması və onsuz da seyrək olan otlaqlarda getdikcə daha çox qoyun otarılması, əlbəttə, təbii ta razlığı pozaraq səhralaşma prosesinin intensivləşmə sinə birbaşa təsir göstərir. Xəzərin Türkmənistan sahillərinin qeyri-bərabər səviyyədə mənimsənilməsi müvafiq olaraq antropogen səhralaşmanın yayılmasında da öz əksini tapır. Belə səhralaşma lokal xüsusiyyət daşıyaraq əsasən Türkmənbaşı - Çələkən sənaye zonasında və həmçi nin Bekdaş - Qaraboğazqol sahəsində daha aydın nəzə rə çarpır. Belə ki, Bekdaş - Qaraboğazqol istiqamətin də dəniz səviyyəsinin tərəddüdü körfəzin ətraf sahələ rində duzla örtülmüş geniş ərazilər yaratmışdır. Bu duz örtüyünü güclü küləklər uzaq məsafələrə daşıyaraq ye ni səhralaşan arealların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Xəzərin sahilyanı ərazilərində səhralaşma prosesi mütəmadi olaraq genişlənməkdədir. Nəzərə almaq lazımdır ki, sahilyanı ərazilərin 60%-dən çoxu yarım səhra və səhralardır. Lakin hətta subtropik zonaların belə səhralaşması dəhşətdir. Bu, artıq insanların öz əl ləri ilə oturduqları budağı baltalaması deməkdir. Odur ki elə günü bu gündən insan fəaliyyətində tən zimləyici üsullardan istifadə olunmazsa və bu sahədə Xəzəryanı dövlətlər arasında əməkdaşlıq yeni mərhə lədə inkişaf etməzsə, yaxın gələcəkdə sahilyanı ərazi lərdə səhra landşaftlarının daha da artacağına heç bir şübhə yoxdur. Yaranmış vəziyyət Xəzəryanı dövlətlə rin bu sahədə əməkdaşlığını, özü də əməli əməkdaş lığını tələb edir. Yoxsa sabah gec olacaq. XƏZƏR d ə n i z i n i n e k o . VƏZİYYƏTİNİN MİJHAFİ DÖVLƏTLƏRARASI ANLAŞMALARIN VACİBLİ [
Y \ ) Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|