Çinqiz İsmayılov Xəzər dənizinin və
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
Volqa çayının aşağı hissəsini əhatə edən Həştər xan vilayəti bütövlükdə əlverişli təbii iqlim şəraitinə malikdir. Burada illər boyu ənənəvi olaraq balıqçılıq təsərrüfatı kifayət qədər inkişaf etmişdir. Təbii ki, bu ərazidə məskunlaşmış əhali əsasən balıqçılıqla məş ğuldur. Məhz buna görə də Volqa çayının delta sahə sində çoxlu sayda kiçik balıqçı qəsəbələri yayılmışdır. Məlum olduğu kimi, Aşağı Volqa Xəzərin nərə ba lıqlarının kürü tökdüyü ən əsas sahədir. Odur ki Xəzə rin bu bölgəsində balıq ovunun intensiv artımı, heç şübhəsiz, ekoloji baxımdan bioloji tarazlığın pozulma sına səbəb olurdu. Bununla yanaşı, Həştərxan vilayə tində 70-ci illərin ortalarında zəngin qaz-kondensat eh tiyatının aşkar edilməsi və hasilatı ətraf mühitə son də rəcə mənfi təsir göstərirdi. Qaz-kondensatın tərkibin də böyük həcmdə kükürdün olması bölgədə əhalinin yaşayış şəraitinin pisləşməsinə bilavasitə təsir edirdi. Ona görə də Xəzər regionunda “əhalinin ekoloji miq rasiyası” ilk dəfə məhz Həştərxan qaz-kondensat kompleksi yaxınlığındakı yaşayış məntəqələrində mü şahidə olunmuşdur. Bunun qarşısını almaqçün vilayət də yüksəkkükürdlü mədənlərin bəziləri konservasiya edilmişdir. Nəticədə işsizlərin sayı artmış və bölgədə sosial gərginlik daha da mürəkkəbləşmişdir. Həştərxan vilayətində son illər əhalinin mexaniki artımı Şimali Qafqazda baş verən proseslərlə birbaşa bağlıdır. Belə ki, Çeçenistan və onu əhatə edən ərazi lərdə hələ də davam edən etnik münaqişələr və ter ror aktları rusların və digər rusdilli xalqların buradan köçməsinə təsir göstərmişdir. Köçənlərin əksəriyyəti Həştərxana üz tutmuşdur. Vilayətdə gəlmələrin sayı nın artması işsizlik problemini daha da mürəkkəbləş dirmiş və bu da öz növbəsində kriminogen vəziyyəti xeyli gərginləşdirmişdir. Belə ki, qeyri-qanuni balıq ovu günü-gündən artır. Başqa sözlə, Şimali Xəzərin bioloji ehtiyatları vəhşicəsinə istismar olunur və böl gənin ekoloji tarazlığına bərpa olunmayacaq dərəcə də zərbə vurulur. Həştərxan vilayətindən fərqli olaraq Rusiyanın Xəzərsahili zonasının digər bölgəsi - Kalmıkiya əhali nin seyrək yaşadığı sahədir. Burada gözəçarpan yega nə yaşayış məntəqəsi Lagan qəsəbəsidir. Yerli əhali əsasən balıqçılıq və qismən qoyunçuluqla məşğuldur. Rusiyanın Xəzər sahilində yerləşən üçüncü inzi bati bölgəsi Dağıstandır. Sahil rayonları Dağıstan əra zisinin yalnız Vıo-i qədər olsa da, respublika əhalisinin 'li-ı burada məskunlaşıb. Üstəlik, Dağıstanın əsas sə naye müəssisələri də burada yerləşdirilmişdir. Belə liklə, respublikanın şəhər əhalisinin təxminən 80%-i sahil ərazilərində yaşayır. Respublikanın ən iri şəhər ləri hesab olunan Mahaçqala, İzberbaş, Dərbənd, Kaspiysk və Daqestanskiye Oqni burada yerləşir. Dağıstan Rusiyanın ən cənub bölgəsidir; qərbdən Çeçenistanla və cənubdan Azərbaycanla həmsərhəd dir. Çeçenistanda davam edən hərbi münaqişə Dağıs tanda baş verən proseslərə birbaşa təsir göstərir. Eyni zamanda belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, hələ sovetlər dövründə Dağıstan, Çeçenistan və Kal- mıkiya Rusiya Federasiyası subyektləri arasında sosi al-iqtisadi inkişafına və əhalinin yaşayış səviyyəsinə görə ən geridə qalmış muxtar respublikalar idilər. Əl bəttə, SSRİ süquta uğradıqdan sonra bu respublika larda vəziyyət (xüsusən Çeçenistanda) daha da ağır laşdı.
Rusdilli əhalinin Dağıstandan köçməsi əsasən şə hər əhalisinin azalmasında özünü göstərməli idi. La kin şəhər əhalisi nəinki azalmadı, əksinə, daha da artmağa başladı. Bunun səbəbi bir tərəfdən Rusiyadan və digər MDB dövlətlərindən Dağıstan xalqlarının cmiqrasiyası olmuşdursa, digər tərəfdən respublika nın dağ ərazilərindən əhalinin şəhərlərə köçməsi idi.
Dağıstan Şimali Qafqazda siyasi və sosial-iqtisadi baxımdan qeyri-stabil region olaraq qalmaqdadır. Həştərxan vilayətinə xas olan işsizlik və kriminogen vəziyyət burada daha qabarıq şəkildədir. Burada bra- konyer balıq ovu xeyli “vüsət almışdır”. Xəzərin şərq sahilləri landşaft tipinə görə əsasən səhra və yarımsəhradır. Əhalinin dispers şəkildə məs kunlaşmasını şərtləndirən də məhz mövcud təbii iq lim şəraitidir. Uzun illər köçəri həyat tərzi sürən yer li tayfalar tədricən kiçik yaşayış qəsəbələri yaradaraq oturaq həyata üstünlük verməyə başlamışlar. Burada yaşayan əhali əsasən maldarlıqla (atçılıq, qoyunçuluq və dəvəçilik) və qismən balıqçılıqla məşğul idilər. Neft sənayesinin 60-cı illərdən başlayan intensiv inkişafı Qazaxıstanın Xəzərboyu sahilində əhali artı mına güclü təkan verir. Manqışlaq yarımadasında kəskin iqlim şəraitinə baxmayaraq, zəngin neft yataq larının istismarı bura çoxlu sayda ixtisaslı mütəxəssis lərin gətirilməsini tələb edirdi. Odur ki Manqışlaq vi layətinə Azərbaycandan, Şimali Qafqazdan və Volqa- boyundan xeyli neftçi mütəxəssis dəvət olundu. Ey ni zamanda, bura təbii surətdə azad işçi qüvvəsinin axını başlandı. Qısa müddət ərzində vilayətdə gəlmə lər say etibarilə əhali arasında üstünlük təşkil etdi. Belə ki, Aktau, Fort-Şevçenko, Yeni Uzen və digər
şəhərlərdə ruslar və rusdilli əhalinin xüsusi çəkisi 70 - 80% həddinə çatdı. 80-ci illərin sonunda milli zəmində yaranan konf likt (Yeni Uzendə) Manqışlaq vilayətində əhalinin miqrasiyasına səbəb oldu. Rusdilli əhalinin bir hissə si Rusiyanın müxtəlif bölgələrinə və Azərbaycana köçmək məcburiyyətində qaldı. Əgər nəzərə alsaq ki rusdilli əhali əsasən sənayedə məşğul idi və müəssi sələrin fəaliyyətinin dayanması heç də mütəxəssislə rin olmaması ilə bağlı deyildir, onda aydın olur ki, bu miqrasiya Qazaxıstan üçün “ağrısız” keçmişdir. Bu nunla yanaşı, Atırau vilayətində çox perspektivli Tengiz, Korolyovskoye, Kaşağan və Kurmanqazı ki mi yataqların kəşfi və tədricən istismara verilməsi res publikanın mərkəzi və cənub rayonlarından yerli əha linin bura köçməsinə səbəb olmuşdur. 2002-ci ildə Atırau vilayətində əhalinin sayı 500 mini keçmişdi və onlardan 60%-ə yaxmı şəhər əhalisi idi. Təkcə kiçicik Atırau şəhərinin əhalisi 2003-cü ildə 153 min nəfər ol muşdur. Atırau vilayətində cərəyan edən miqrasiya prosesləri nəticəsində əhalinin tərkibində qazaxların xüsusi çəkisi xeyli artmışdır. 2003-cü ildə bu göstəri ci 85%-ə çatmışdır. Mangistau vilayətində (keçmiş Manqışlaq) 2003-cü ildə əhalinin sayı 351 min nəfər olmuşdur. Bunun da 70%-i şəhər əhalisidir. Onlar əsasən Aktau (163 min nəfər), İanoazon (keçmiş Yeni Uzen - 62 min nəfər), Fort-Şevçenko (25 min nəfər) və Qızıl-Sayda (keçmiş Uzen - 7 min nəfər) yaşayır lar. Vilayətdə qazaxların xüsusi çəkisi 75% təşkil edir. Bölgədə bir çox sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin dayanmasına baxmayaraq, neft-qaz hasilatı sənayesi və liman təsərrüfatı intensiv inkişaf edir. Xəzərin cənub sahili əsasən subtropik landşaftla rın üstünlüyü ilə İrana aid bölgələrdən ibarətdir. Di gər sahil ərazilərindən fərqli olaraq bu bölgə daha əl verişli təbii iqlim şəraitinə malikdir. Elə buna görə də burada əhali daha çox məskunlaşmışdır. Həm əhali nin sayına, həm də əhalinin sıxlığına görə İran sahili Xəzər regionunda aparıcı yer tutur. Xəzər dənizinin sahil ərazilərində əhalinin yayıl ma strukturu göstərir ki, Xəzər sahilində yaşayan əha linin 52%-i cənub sahilinin payına düşür. 2003-cü il də burada 6,1 mln. nəfər məskunlaşmışdır. Xəzər dənizinin sahil ərazilərində əhalinin yayılma strukturu (%-lə) Я İran -52% ■
-
-
7% Я Dağıstan -
6% Я Qazaxıstan -
5% Я Türkmənistan - 3% Я Kalmıkiya -
0,01% Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|