Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
851 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Azərbaycan dilinə ən çox ərəb, fars və rus dillərindən sözlər keçmişdir. Həmin sözlər xalq tərəfindən qəbul olunaraq dildə işlənməyə başlayır. Alınma sözlər dilə daxil olan ilk dövrlərdən dilimizin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşmışdır. Məsələn, adam -adəm, mağaza-maqazin, qəzet -qazeta, maşın -maşina, rezin -rezina, vedrə -vedro və s. kimi sözlər dilimizin quruluşuna uyğun şəkildə tələffüz olunur. “Afərin” sözü ana dilimizə fars dilindən keçmişdir, afəridən felindən götürülmüş, mənası yaratmaq, xəlq etmək deməkdir. Fars dilində afərin sözü yaradan, xaliq mənalarını verir. Bu sözlər kifayət dərəcədə geniş şəkildə işlənərək dilimizin doğma sözləri kimi istifadə olunur. Bəşəriyyətin inkişafının müasir mərhələsində müxtəlif xalqlar arasında geniş dil əlaqələrinin olması təbii haldır. Dil əlaqələri prosesində bir xalq digər xalqın topladığı həyat təcrübəsindən müəy- yən anlayışları qəbul etdiyi kimi, əksərən həmin anlayışları ifadə edən sözləri də qəbul edir . Bu baxım- dan onlar toplanmış həyat təcrübəsinin müxtəlif xalqlar tərəfindən mənimsənilməsinə xidmət edir. Əcnəbi sözlər daxil olduqları dildə bir neçə mərhələdən-nitq prosesində işlədilməsi, dil sisteminə keçərək assimilə olması və əcnəbilik formasını itirərək doğmalaşması mərhələlərindən keçir. Dil əlaqələri prosesində alınmış əcnəbi sözlər bu və ya başqa dilin fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik və üslubi sistemlərinə daxil olursa, demək həmin sözlər o dildə vətəndaşlıq hüququ qazanılır və qrammatik qaydalara uyğun şəkildə işlədilir. Alınma sözlər bu və ya dilə gələrəkən həmin dilin daxili quruluşuna uyğun olaraq işlədilir. Alınma sözlərin həddindən çox dilin tərkibinə daxil olması onun təbiətində müəyyən keyfiyyət dəyişiklikləri doğurur. Bu da öz növbəsində dilin daxili müvazinətini poza bilər.
Bakı Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN Görkəmli türkoloq professor Bəkir Çobanzadə öz dilçilik araşdırmalarında türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan türkcəsinin morfoloji quruluşu haqqında geniş məlumat vermişdir. Türk dillərinin morfoloji quruluşunu xarakterizə edən amilləri düzgün şəkildə və konkret faktlara söykənərək araşdıran müəllif bu yöndə Azərbaycan dilinin morfonoloji quruluşu barəsində akademik şəkildə təsəvvür yaratmış, o zamankı dilçilik elminin uğurlarına istinad etmişdir. Bu mənada, Bəkir Çobanzadənin toxunduğu məsələlərdən biri də türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan türkcəsində sayların morfonologiyasıdır. Əvvəla, qeyd edək ki, sayların morfonologiya- sından danışarkən onların spesifik xüsusiyyətləri həmişə nəzərdə tutulmalıdır. Məsələn: kontekstdə daha çox sadalama intonasiyası ilə deyilən saylarda sait uzanması baş verir, geminantların yaranması üçün şərait yaranır, deməli, saylarda rast gəldiyimiz uzanmalar ilkin deyil, sonrakı vəziyyət kimi qiy- mətləndirilməlidir. Yaxud sayların morfoloji quruluşu pratürk dilinin keçdiyi inkşaf mərhələləri fonunda izah olunmalıdır. B.Çobanzadə dilimizdəki sayların inkişaf tarixini də məhz bu məzmunda araşdırmışdır. Dilçi alim səkkiz, doqquz, iyirmi, otuz, əlli, altmış, yetmiş saylarının etimologiyasını araşdırır, onların fonosemantik quruluşunu türk dillərinin inkişaf tarixi fonunda izah edir. Məlumdur ki, türk dillərində sayların adlandırılmasında onluq say sistemindən geniş istifadə olunur. Buna nümunə olaraq B.Çobanzadə qeyd edir ki, səksən və doxsan sayları “səkiz+on”, “doquz+on” saylarının birləşməsi nəticəsində əmələ gəlib. Ancaq bunu bütün saylara şamil etmək olmaz. Belə ki, bu gün türk-tatar dillə- rində on sayı mövcud olduğu halda, onun arxetipi olan mış sözü artıq arxaikləşmişdir. Ancaq fin-uqor dillərində mış sözünün tarixi izlərini müşahidə etmək mümkündür. Müəllifin qənaəti də odur ki, mış sözü Ural-Altay dillərinə aid leksik vahid olub, bütün dillərdə on mənasını ifadə edir. Bu mənada, alt- mış sözü “altı+on”, yetmiş sözü “yeddi+on”, səksən sözü “səkkiz+on” formasında meydana gəlmişdir: “Bu təqdirdə alt+mış=altı+on, yet+miş=yeddi+on olur. Netəkim bir çox türk-tatar ləhcələrində böylə də qullanılıyor. Məsələn, yakutcada və bəzi Altay türk şivələrində mış yerinə on vardır”. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
852 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan B.Çobanzadə əlli sayının morfonoloji quruluşunu dəqiq şəkildə izah edir. Ümumən əlli sayının türk dillərində müxtəlif fonetik variantlarda işləndiyini görürük: elli, əlli, ellik, elü, eliq, ələ, ille və s. Bu allomorfları nəzərdən keçirdikdən sonra artıq əlli sayının arxetipi haqqqında təsəvvür yaratmaq mümkündür. B.Çobanzadə doğru olaraq əlli sözünü əl və li morfemlərinə ayırır. Əl sözünün arxetipinin eş (yəni beş) olması qənaətinə gələn müəllif göstərir ki, türk dillərində
səsinin l səsinə keçməsi hadisəsinə rast gəlmək mümkündür və bu, hal-hazırda çuvaş dilinin ədəbi normasına çevrilmişdir. Bundan çıxış edərək demək olar ki, əl sözü arxetipi eş olmuş və fonetik dəyişikliklə eş sözü də beşə çevrilmişdir. –li hissəciyinə gəlincə isə qeyd olunur ki, bu morfem –mi formasında olub, sadəcə iki morfemin qovuşması zamanı assimilyasiya hadisəsi baş vermişdir:
səsi l səsinin təsiri ilə onun məxrəcinə uyğunlaşmışdır. Və bu –mi morfemi də əslində mış – on sayının törəməsidir ki, nəticə etibarilə əlli sayı bu formada təkamül etmişdir: beşmiş=bəyalmış =bəyalmı=bəyallı=əlli. Professor M.Qıpçaq əlli sayının birinci komponentinin əl sözünə dayandığını və əl sözünün də beş mənasında olmasını göstərir. Demək ki, B.Çobanzadənin gətirdiyi arqumentlər real elmi faktlara əsaslanır. Məlumdur ki, otuz sayı da iki komponentin birləməsindən meydana gəlmişdir. Monqol, tunqus- mancur və fin-uqor dillərinin materiallarına istinadən ot morfeminin üç mənasında olduğu aydın görünür. Bəkir Çobanzadə də otuz sayını ot və uz morfemlərinə ayırır. Qeyd olunur ki, ot sözündəki
səsi ç səsinin ilkin səslənməsidir, çünki “əsasən ç=t+ş olduğundan sövtiyyatca bu mümkündür və türk-tatar dillərinin tarixini tədqiq edəcək olursaq, buna bir çox misallar bula biliriz”. Sözün uz hissəsinə gəlincə isə bildirilir ki, bu morfem mış və ya mıs hissəciyinin fonetik formasıdır. Beləliklə, tədqiqatçının gəldiyi nəticə budur: ut=uç, uz=mış, otuz=üçmış=üçon.
dilində iyqon, sarı uyğur dilində işkon, tofalar dilində ihyon və s. sözlər işlənir. Bu sayların quruluşuna diqqət yetirdikdə iyirmi sözünün etimologiyası haqında təsəvvür yaranır. Bəkir Çobanzadə iyirimi sayının quruluşunu izah edərkən sözü iyir+mi morfemlərinə ayırır. Bildirilir ki, türk dillərində ş>l hadisəsi ilə rastlaşdığımız kimi, iyirmi sözündə də r>z səs əvəzlənməsini bilmək lazımdır. Çünki türk dillərində r səsinin z səsinə keçdiyini göstərən çoxlu nümunələr vardır. Məsələn, öküz=ökür+mək, semiz=semir(mək), göz=gör(mək), quduz=qudur(maq) və s. Hazırda bu dil hadisəsinə digər türk ləhcələri ilə müqayisədə çuvaş dilində daha çox rast gəlinir və bu dildə
səsinə qarşılıq r səsindən istifadə olunur. Bu faktlara istinadən tədqiqatçı göstərir ki, yegir=yegiz, yaxud yekiz olur ki, iki və yaxud eki sözünün mənşəyi məhz buna söykənir. İyirmi sayının –mi morfemi isə əlli sözündə rast gəldiyimiz mış-ın mi formasından başqa bir şey deyildir. Bu mənada iyirmi sayı yigirmi=ekizmi=ekizmiş=egiz on=eki on formsasında təkamül etmişdir. Bəkir Çobanzadə səkkiz və doqquzu saylarının quruluşunda diqqəti eston və fin dillərinə çəkir. Göstərir ki, fincədə uhdekesen=doqquz, kahdekesen=səkkiz deməkdir ki, dekesen fin dilinə daxil olmuş əski german sözü olub on mənasında on=bir, kah=iki deməkdir. Bu mənada, uhdekesen=bir on, yəni bir – on=doqquz, kahdekesen=ikion, yəni iki – on=səkkiz edir. Türk dillərinin səkkiz və doqquz sayları da eynilə bu formadadır. Beləliklə, dilçi alimin qənaəti budur ki: Sək=eki, iz=miş olduğu təqdirdə, sək iz=sək - iz=eki – on=8; Doq=ek, uz=miş olduğu təqdirdə, doq uz=doq - uz=bir – on=9 edər. B.Çobanzadə dilimizdəki sayların təhlilindən sonra qeyd edir ki, bu fikirlər o dövr dilçilik elminin nailiyyətlərinə söykənən “fərziyyələrdir”. “Bəlkə, yarınkı tədqiqat bunları qüvvətləndirəcək, bəlkə, büsbütün yıxacaqdır”, -deyən görkəmli türkoloqun bu mövzuda apardığı araşdırmaların məzmunu, düzdür, bu gün daha dərinləşdirilmişdir, ancaq onun fikirlərinin elmi çəkisi öz əhəmiyyətini və aktuallığını saxlamaqdadır. Və tam əminliklə deyə bilərik ki, ilk dəfə olaraq B.Çobanzadənin sayların morfonologiyası haqqında tədqiqata cəlb etdiyimiz fikirləri bugünkü dilçilik tədqiqatları ilə demək olar ki, üst-üstə düşür.
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|