D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

161
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
şəhər” anlamında olması fikrindəyik
Sukak  yolu.  Bu  toponim  MÇ  abidəsində  (35)  işlənmişdir. 
Sukak yolu toponimi Abakan ətrafında ərazilərdən birinin adıdır. 
Bu  toponimin  apelyativi  M.Kaşğarinin  “Divanü  lüğat-it-türk” 
əsərində işlənmiş və ceyranabənzər heyvanın adını ifadə etmişdir 
(44, s.214). Çox güman ki, bu  ərazidə o heyvanın çox  olması ilə 
bağlı olaraq həmin yerə Sukak yolı adı verilmişdir.
Beləliklə,  Orxon-Yenisey  abidələrinin  tədqiqi  nəticəsində 
müəyyən  edilir  ki,  bu  abidələr  onomastik  vahidlərlə  zəngindir 
və  bu  onomastik  vahidlərin  tədqiqi  türk    xalqlarının  tarixini, 
etnogenezini  və  etnoqrafiyasını  öyrənmək  üçün  zəngin  fakti-
ki  material  mənbəyi  kimi  olduqca  əhəmiyyətlidir.  Araşdırma 
nəticəsində  məlum  olur  ki,  abidələrdə  qeyd  olunan  onomastik 
vahidlərin əksəriyyəti qədim türk mənşəlidir. Bu coğrafi adların 
(toponimlərin, hidronimlərin, etnonimlərin və s.) tərkibində mü-
asir türk dilləri üçün arxaik hesab edilən qədim türk sözləri möv-
cuddur.  Orxon-Yenisey  abidələrində  rast  gəlinən  toponimlərin 
yaranmasında  iştirak  edən  leksik  vahidlərin  bir  qismi  Cənubi 
Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda bəzi toponimlərdə öz əksini 
tapmışdır. Maraqlıdır ki, abidələrdəki onomastik vahidlərin ya-
ranması  qanunauyğunluqları  Azərbaycan  onomastikasında  da 
mövcuddur.
Orxon-Yenisey  abidələrinin  onomastik  vahidlərinin 
öyrənilməsi türk xalqlarının dilinin, yazısının, etnoqrafiyasının, 
mənşəyinin  çox  qədim  və  şərəfli  bir  tarixə  malik  olduğunu  bir 
daha sübut edir.
  Qeyd  edək  ki,  Orxon-Yenisey  abidələri  tarixi  onomastik 
vahidlərin  toplandığı  qiymətli  bir  xəzinədir,  onun  üzərində  bir 
çox alimlərin tədqiqat aparması heç də yetərli ola bilməz, odur ki, 
bu abidə digər araşdırıcılarını da gözləyir.
 

---

162
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Ədəbiyyat
1.  Azərbaycan  toponimlərinin  ensiklopedik  lüğəti.  Bakı, 
2007.
2. A.Məhərrəmov. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 
1976.
3. A.Paşayev, A.Bəşirova. Azərbaycan şəxs adlarının izahlı 
lüğəti. Bakı, 2003.
4. A.Qasımov.  “Kəngər”  sözü  və  kəngərlilər. AOP-yə  dair 
konfransın materialları,  Bakı, 1986, s. 89-91.
5.  Altayca-türkce sözlük. Ankara,  1999.
6.B.Budaqov,  Q.Qeybullayev.  Ermənistanda  Azərbaycan 
mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı, 1998.
7.  B.Budaqov,  Q.Qeybullayev.  Gürcüstanda  türk  mənşəli 
toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı, 2002.
8.  Баскаков  Н.А.  Русские  фамилии  тюркского  проис-
хождения. Баку, 1992.
9.  C.İsmayıloğlu.  XI  yüzilliyin  tarixi  onomastik  leksika-
sı  (M.Kaşğarlının  “Divanü  lüğat-it-türk”  əsəri  əsasında).  Bakı, 
2008.
10. C.Cəfərov. Bəzi damğa və işarələrin etimoloji izahı. Bakı, 
19987.
11. Донидзе Г.И. Гидронимические термины в тюркских 
языках. «Ономастика». М., 1969.
12. Древнетюркские словарь. Л., 1969.
13. Ə.Tanrıverdiyev. Qədim türk mənbələrində yaşayan şəxs 
adları. Bakı, 2009.
14. Ə.Tanrıverdiyev. Türk mənşəli Azərbaycan antroponim-
ləri. Bakı, 1996.
15.Ə.  Şükürlü.  Qədim  türk  yazılı  abidələrinin  dili.  Bakı, 
1993.
16. Ə.Rəcəbli. Göytürk dilinin leksikası. I c., Bakı, 2004. 

---

163
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
17. Ə.Rəcəbli. Göytürk dilinin leksikası. II c., Bakı, 2004. 
18. Ə.Rəcəbli, Y.Məmmədov. Orxon-Yenisey abidələri, Bakı, 
1993. 
19. Ə.Rəcəbli. Qədim türk yazılı abidələri. I c., Bakı, 2009. 
20. Ə.Rəcəbli. Qədim türk yazılı abidələri. II c., Bakı, 2009. 
21. Ə.A.Quliyev. Qədim türk onomastikasının leksik-seman-
tik sistemi. I-II hissə, Bakı, 2001.
22. Ə.A.Quliyev. Əski türk onomastik sözlüyü. Bakı, 1999.
23. Ə.Muxtarov. Türk xalqlarının tarixi. Bakı, 1999.
24. F.Zeynalov. Türkologiyanın əsasları. Bakı, 1981.
25. F.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, 1988.
26. F.Ağasıoğlu. Azər xalqı. Bakı, 2000.
27. F.Sümer. Eski türklerde şeherçilik. Ankara, 1994.
28. F.Sümer. Oğuzlar. Bakı, 1990.
29. F.Rəşidəddin. Oğuznamə. Bakı, 1992.
30. История Тувы. М., 1964.
31. İ.Cəfərsoylu. Türklər rusların soykökündə. Bakı, 1995.
32. J.Qəribova. Tegin yoxsa dıhkan. AEA “Xəbərləri”, Ədə-
biyyat, dil və incəsənət seriyası, 1992, N 1-2, s. 86.
33. Кляторный С.Т. Древнетюркские рунические памят-
ники. М., 1964.
34. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических 
памятников. Л., 1980.
35. Кононов А.Н. Радословное туркмен. М.-Л., 1958.
36. Кононов А.Н. Показатели собирательности-множес-
твенности в тюркских языках. Л., 1969.
37.  Караев  С.Л.  Древнетюркские  топонимы  Средней 
Азии, Советская тюркология, 1985, № 6, с. 34-39.
38. Крюков М.В. «Люди», «Настоящие люди» (к проблеме 
исторической  типололгии  этнических  самоназваний). 
Этническая ономастика.  М., 1984, с. 6-12.
39.  Г.Гейбуллаев.  К  этногенезу  азербайджанцев.  Баку, 

---

164
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
1991.
40. Г.Гейбуллаев. Монголские топонимы в Азербайджане. 
Известия АН Азерб.ССР. Серия истории, философии и права, 
1981, № 3, с.75.
41.L.Qumilyov. Qədim türklər. Bakı, 1993.
42. L.Rasonyi. Türklükte kadın adları. TDAYB, 1963, Anka-
ra, 1988.
43. Малов С.Е.  Памятники древнетюркской письменности. 
М.-Л., АН СССР,1951.
44. M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. I h., Bakı, 2006.
45. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. М., 1974.
46.  Мурзаев  Э.М.  Тюркские  географические  названия. 
М., 1996.
47.  Мурзаев  Э.М.  Словарь  народных  географических 
терминов. М., 1984.
48.  M.Qıpçaq.  Kəmiyyət  anlayışının  dildə  ifadəsi.  Bakı, 
2000.
49. Махпиров В. Тюркские топонимы в «Дивану лугат-
ит-тюрк», Советская тюркология, 1983, № 6, с.34-39.
50. M.Novruzov. Orxon-Yenisey abidələrində kəmiyyət ka-
teqoriyası. Türk dillərinin yazılı abidələrinə dair tədqiqlər. ADU, 
Bakı, 1985, s. 57-60.
51.N.Xudiyev.  Azərbaycan  antroponimlərinin  təşəkkülü  və 
inkişafı. Bakı, 2005.
52. Насилов В.М. Древнеуйгурский язык. М., 1963.
53. R.Eyvazova. Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər. Bakı, 
1992.
54.  R.Eyvazova.  M.Kaşğarinin  “Divanü  lüğat-it-türk” 
əsərindəki bir neçə etnonim  və toponimlərin arealları. Orta əsr 
əlyazmaları  və  Azərbaycan  mədəniyyəti  tarixi  problemləri.  III 
Respublika elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı, 1992, s.73.
54.  Sertkaya  O.F.  Göy  türk    tarihinin  meseleleri.  Ankara, 

---