Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 60 -
qabarıq  türk  mədəniyyəti  izlərinin  «irandilli  xalqlar»,  «arilər»  və  «hind-
Avropa sivilizasiyası» qatı altında gizlətməkdir. Çar Rusiyasında qərbmeyilli 
Romanovlar sülaləsinin taxta çıxması ilə başlayan, SSRİ dönəmində isə daha 
da inkişaf etdirilən həmin «etnosiyasi məqsədəuyğunluq» indi də öz ətaləti 
üzrə mövqelərini saxlamaqdadır. Hətta Altaylardakı etnik damğa işarələrində 
«hind-Avropa xalqlarının sivilizasiyasına» aid xüsusiyyətlər axtaran rusiyalı 
arxeoloq və etnoqraf Sergey Yasenko da etiraf edir ki, 
«damğa işarələrinin 
obyektiv  şəkildə  öyrənilməsinə  mane  olan  ən  böyük  təhlükə  irandilli 
Osetiya  və  İran  alimlərinin  «vətənpərvərlik»  fəaliyyətidir».
71
  Şimali 
və  Cənubi  Qafqaz  regionunda  qədim  türk  tayfalarına  və  dövlətlərinə  aid 
maddi-mədəni irs nümunələrinin, saka-skif mədəniyyətinin, eləcə də damğa 
işarələrinin «irandilli xalqlara» məxsusluğu iddiasında müstəsna canfəşanlıq 
etmiş mənşəcə osetin olan rusiyalı akademik Vasili Abayevin (əsl adı - Vaso 
Abaytı) və onun ardıcıllarının, eləcə də Azərbaycanda olan bəzi həmfikirlərinin 
səyləri sayəsində Şimali və Cənubi Qafqazda, o cümlədən tarixi Azərbaycan 
ərazilərində aşkar edilmiş qədim damğa işarələri, bir qayda olaraq, ya XIX 
əsrin siyasi mifologemi olan «monqol-tatar yürüşlərinin mədəni təsir qalıqları» 
elan  olunur,  ya  da  XVIII-XIX  əsrlərdə  «burada  məskunlaşmış  Dağıstan 
heyvandarlarının  təsərrüfat fəaliyyətinin izləri» kimi təqdim edilirdi. Bu da son 
nəticədə regionun qədim etnotarixi mənzərəsini ciddi təhrif edir, qədim türk 
tayfalarının etnik mədəniyyətinin digər xalqlar tərəfindən mənimsənilməsinə 
əlverişli  şərait  yaradırdı.  Bununla  belə,  sovet  tarixşünaslığında  siyasi 
prinsiplərin hökm etdiyi bir vaxtda Azərbaycan arxeoloqları Cəfər Cəfərov 
və Əbülfəz Hüseyni Qobustan və Gəmiqaya qayaüstü təsvirlərindəki işarələri 
tədqiq  edərək,  onların  qədim  türk  damğalarının  (Cənubi  Qafqaz,  Mərkəzi 
Asiya, Altay) prototipi olduqlarını cəsarətlə bildirmişlər. Professor C.Cəfərov 
hələ o dövrlərdə yazdığı elmi əsərlərində Azərbaycan xalqının etnogenezinin, 
tarixinin, maddi-mənəvi irsinin, bütövlükdə regionun qədim tarixinin obyektiv 
öyrənilməsində həmin rəmz və işarələrin (o cümlədən damğaların) müstəsna 
əhəmiyyətini xüsusi vurğulamışdır.
72
 
Burada bir amili də diqqətə çatdırmaq istərdik. Belə ki, Azərbaycanın qədim 
silahları, milli geyimləri, bəzək əşyaları, xalçalar, tikililər, dövlətçilik atributları 
71 
С.Яценко. «Знаки-тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья». Москва: 
«Восточная литература», 2001.  
72 
 C. Cəfərov.  «Bəzi damğa və işarələrin etimoloji izahı»// Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi, Bakı,  
ADU, 1984.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 61 -
(bayraqlar, metal sikkələr və s.) üzərindəki damğa rəmzləri ilə əski keramika 
və misgərlik məmulatı, xüsusilə çox işlənən məişət qablarındakı işarələrin bir 
çoxunun  məqsəd  və  təyinatları  arasında  funksional  fərqlər  mövcuddur.  Bu 
fərqlərin  nəzərə  alınmaması,  məsələn,  dulus  qabları  üzərinə  bəzək  elementi 
kimi deyil, əşyanın görünməyən arxa hissələrinə basma və ya cızma üsulu ilə 
vurulmuş bəzi sadə nişanların (o cümlədən 
 
 
 və s.) «damğa» 
və «rəmz» kimi təqdim edilməsi (hətta onlardan biri Göytürk əlifba işarəsinə 
  nisbətən  bənzəsə  də)  obyektiv  tədqiqat  işində  müəyyən  yanlışlıqlara 
səbəb ola bilər. Bir çox hallarda belə işarələrin əsl təyinatı barədə yekdil rəy 
olmasa da, mütəxəssislər tərəfindən irəli sürülən iki fərziyyə hələlik qüvvədədir. 
Tədqiqatçıların bir qismi onları peşəkar ustaların «müəlliflik şəhadətnaməsi» və 
ya müasir terminlərlə desək, ayrı-ayrı dulus emalatxanalarının «brend nişanı» 
kimi dəyərləndirir, digərləri isə işarələrin məhz sifarişçilərə aid olduğunu iddia 
edirlər. Lakin arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar olunmuş eyni işarəli qablar 
içərisində  yüksək  səviyyədə  hazırlanmış  mürəkkəb  ornamentli  nümunələrlə 
yanaşı,  çox  aşağı  keyfiyyətli  məmulatın  da  olması
73
  birinci  fərziyyənin 
doğruluğunu  şübhə  altına  alır.  Tarix  elmləri  doktoru  Qafar  Cəbiyev  kütləvi 
istifadə  üçün  nəzərdə  tutulan  saxsı  məmulatın  alt  hissələrinə  vurulan  həmin 
nişanların əksər hissəsini haqlı olaraq damğa təsvirlərindən ayırır, onları mental 
xarakterli «texniki fərqləndirmə işarələri» adlandırır. Müəllif yazır: 
«Etnoqrafik 
müşahidələr göstərir ki, məişətdə istifadə üçün nəzərdə tutulan saxsı qablar 
əsasən iki halda dəyişik düşə bilər. Onlardan birincisi məmulatın istehsal, 
yəni kürədə bişirilmə prosesi ilə əlaqəlidir. Aydındır ki, heç də bütün dulus 
emalatxanaları sobalara malik deyildilər. Arxeoloji tədqiqatların nəticələri 
göstərir  ki,  bəzən  bir  neçə  emalatxana  birləşib  ortaq  kürədən  istifadə 
edirdi. Böyük ehtimalla deyə bilərik ki, bişirilmə prosesinin sonunda ayrı-
ayrı  emalatxanaların  bir-birinə  bənzər  qabları  dəyişik  düşməsin  deyə, 
onlara  qabaqcadan  fərqləndirici  nişanlar  vurulurdu».  Digər  tərəfdən, 
həmin işarələr Azərbaycan xalqına xas qonşuluq, həmrəylik münasibətləri ilə 
də bağlı ola bilər. Q.Cəbiyevin başqa bir qənaətinə görə, 
«Bir-birinin xeyir və 
şərində iştirak etimək, qəminə və sevincinə ortaq olmaq digər xalqlar kimi, 
azərbaycanlılar arasında da geniş yayılmış haldır. Aydındır ki, iri məclis 
və  mərasimləri  kənar  yardım  (qohum-qonşuların  köməyi)  olmadan  təkcə 
bir  ailəyə  məxsus  qab-qacaqla  yola  vermək  mümkün  deyildir.  Odur  ki, 
73 
 А.Якобсон. «Художественная керамика Байлакана (Оренкала)”, МИА СССР, № 67, М-Л., 1959.

---