Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 57 -
adlanırdı)  yararlanmışlar.  Bu  damğa  paralel  olaraq  «Togrul»,  «ikibaşlı 
qartal» anlamını verir, dövlət idarəçiliyində dini və dünyəvi hakimiyyətin 
birliyini ifadə edirdi.
Şumer rəvayətlərinə, xüsusilə, «Enmerkar və Aratta hökmdarı» dastanına 
əsasən,  bu  iki  dövlət  arasında  siyasi  rəqabətin  kökündə  məhz  onlardan 
hansının  ortaq  dini  mərkəz
  olması  iddiaları  dayanırdı.  Belə  ki,  şumerlərin 
də  tapındığı  ali  ilahənin  –  Yer  üzündə  bütün  insanların  protoanası  sayılan 
İnannanın/Nananın  (qədim  türklərin  analoji  ilahəsi  olan  Humay  Ananın 
prototipi) baş məbədi Arattada yerləşirdi. Uruk dövləti isə həmin ziyarətgahı 
öz ərazisinə köçürmək, nəzir və ianələrə yiyələnmək və bununla da Arattanı 
öz vassalı kimi görmək arzusunda idi. Dastanda Enmerkar ilahə İnannaya üz 
tutaraq deyir: 
«Qoy Arattanın sakinləri mədənlərdən mənim üçün qızıl və 
gümüş çıxarsınlar, Urukda, açıq təpənin üzərində sənə möhtəşəm məbəd 
tiksinlər və onu bəzəsinlər». Xüsusilə vurğulamaq istərdik ki, «Aratta» bu 
ölkənin  həqiqi  adı  deyildir.  Tanınmış  gürcü  alimi  Georgi  Melikişvili  yazır 
ki, Urartu hökmdarı I Argiştinin daş kitabələrində, xüsusilə Manna dövlətinə 
hərbi yürüşlərindən bəhs edən hissələrdə «Alateye» (Dağlıq ölkə) adına rast 
gəlinir.
63
 Bu gün nə qədər fantastik təsir bağışlasa da, mütəxəssislər «Alateye» 
sözü ilə Mərkəzi Asiyada Alatau dağının adı və semantikası arasında yaxınlığı 
xüsusi qeyd edirlər. 
Tarixi  Azərbaycan  ərazilərində  həm  rəmz,  həm  də  silah  kimi  istifadə 
olunan  «üçdişli  yabanın»  digər  adı  «
seku»  (sekü,  sekuy)  olmuşdur.  XVI 
əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan şairi Yusif Məddahın «Vərqa və Gülşah» 
dastanında  digər  silahlar  və  hərbi  rəmzlərlə  yanaşı  sekunun  da  adı  çəkilir, 
onun təyinatları aydın göstərilir. Məsələn, şair döyüşün başlanğıcından bəhs 
edərkən yazır: 
«Çalınır küsi 
64
 
nəfirü kəranay,
65
 
Tuğu-seku
66
, sancaği-ələm 
başlay».  Burada  üzərində  «quşlu  damğa»  (baltavar,  seku)  olan 
    tuğ
 
başlığı  təsvir  olunur
.  Dastanın  digər  yerində  isə  üçdişli  ucluğu  (seku)  olan 
hərbədən (məsafədən atılan kiçik nizə, mizraq) danışılır:
 «Ol seku hərbə idi 
iyi, Urdu bağrından Gülşah od iyi».
67
 
63 
 Г.Meликишвили, «Урартские клинообразные надписи». М., 1960
64 
 Küs/kos - ağac toxmaqla çalınan, at və ya dəvə üzərində daşınan iri ölçülü hərbi təbil.
65 
 Nəfir və karanay/qaraney - Orta əsrlərdə Azərbaycanın hərbi orkestrlərində – nağaraxana və ya 
təbilxanalarda istifadə olunan nəfəsli musiqi alətləri.
66  
Tuğu-seku – başlığı «üçdişli yaba» şəklində olan tuğ.
67 
 Azərbaycan  klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə, III cild, Bakı, 1984.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 58 -
Ardıcıllıqla: Aratta dövlətinin himayəçisi ilahə İnanna öz rəmzi   ilə. Ukrayna ərazisində 
tapılan və eramızdan əvvəl IV əsrə aid edilən saka-skif tuğ (bayraq) başlığında əski türklərin 
Tenqri-Qartal mifologemi əks olunmuşdur. Orta əsr uyğur şahzadəsinin başındakı tacda İnanna 
rəmzinin analoqunu görürük.
68
 Çingiz xanın və Şah İsmayıl Xətayinin «quşlu» tuğ başlıqları.
69
 
Bu rəmz Qafqaz Albaniyasının maddi-mədəniyyət nümunələrinin üzərində, Qızıl Orda dövlətinə 
aid bayraq başlıqlarında da vardır. Səfəvilər dövləti dönəmindən etibarən «quşlu damğa» rəmzi 
«ələm», «pəncə» adları altında şiə məzhəbinin dini atributlarından birinə çevrilmişdir (Cənubi 
Azərbaycan, XX əsrin əvvəlləri, Rusiya Dövlət Din Tarixi Muzeyi).
Beləliklə, Arattanın baş ilahəsi İnannanın rəmzinin   yayılma marşrutunu 
izləsək, Altaylardan Şərqi Avropayadək uzanan geniş bir ərazidəki qədim və 
orta əsr türk dövlətlərinin və tayfalarının - kimer, saka/skif, sarmat, Hun, Xəzər, 
68 
 Садри Максуди Арсал. «Уйгурская культура», http://uighur.narod.ru/book/sadri_maksudi_arsal4.html
69 
 Б.Ögel. «Türk kültür tarihinə giriş», VI cild. Ankara, 1991.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 59 -
Avar, Qızıl Orda dövlətlərinin, Çingiz xanının imperiyasının, Eldəgiz, Səfəvi 
və Osmanlı xanədanlarının, Krım xanlığının, oğuz və qıpçaq boylarının və 
s. damğa işarələrində onun «daraq damğa», «xan damğası», «quşlu damğa», 
«baltavar» (iltəbər, eltəbər), «ikibaşlı qartal» və s. adlar altında müxtəlif forma 
və variantlarına           
          rast gələ bilərik. Bu qənaətdən 
göründüyü kimi, S.Kramerin prototürklərin miqrasiyasının Altaylardan qərbə 
və  cənuba  doğru  deyil,  əksinə,  daha  qədim  dövrlərdən  Ön Asiyadan  şimal 
və  şimal-qərb  istiqamətində  baş  verməsi  barədə  elmi  mülahizələri  damğa 
işarələri vasitəsilə də öz təsdiqini tapmaqdadır. Belə olan təqdirdə damğaların 
aparıcı funksiyalarından biri, onların etnosiyasi proseslərin və türk xalqlarının 
məskunlaşma ərazilərinin göstəricisi kimi qəbul edilməsi mühüm əhəmiyyətə 
malikdir. Doğrudur, türk xalqlarının tarixən nomadlardan - köçəri həyat tərzi 
sürən və ortaq dəyərlərə, oturaq mədəniyyətə malik olmayan müxtəlif tayfalar 
əsasında formalaşmasını iddia edən və bununla da onların maddi-mənəvi irsinin 
mənimsənilməsinə tarixi-ideoloji zəmin yaradan bəzi Qərb və Rusiya alimləri 
damğaların  bu  funksiyasının  qabardılmasının  ciddi  əleyhdarları  kimi  çıxış 
edirlər. Məsələn, türk xalqlarını vahid protovətənə, ortaq dil və mədəniyyətə 
malik superetnos deyil, qohum dillərdə danışan ayrı-ayrı toplumlar olduğunu 
iddia  edən  rusiyalı  türkoloq  Sergey  Klyaştornı  bu  istiqamətdə  aparılan 
araşdırmaları, eləcə də İsmayıl bəy Qaspirinskinin, Yusif Akçuranın və Ziya 
Göyalpın etnik birlik çağırışlarını «pantürkizm ideologiyasının təzahürləri» 
kimi  dəyərləndirir.  Onun  fikrincə,  hazırda  türkdilli  xalqların  öz  tarixlərini 
ayrı-ayrılıqda - məskunlaşdıqları ərazi çərçivəsində öyrənməsi «pantürkizm 
ideyasına qarşı təsirli cavab reaksiyasıdır». S.Klyaştornı yazır: 
«1920-1930-
cu illərdə avtoxtonizm ideyası hakimiyyət tərəfindən güclü siyasi dəstək 
almış və etnik mənsubiyyət əsasında müttəfiq və muxtar respublikalar 
yaradılmışdır.  Məhz  bu  konsepsiya  hər  bir  xalqın  tarixinin  əlahiddə 
xarakter daşımasının, ümumregional tarixi proseslərin «milli axınlara» 
bölünərək öyrənilməsinin ideoloji əsası olmuşdur».
70
 
Ön  Asiyada  prototürk  tayfalarının  tarixən  mövcudluğunu,  xüsusilə  də 
prototürklər və şumerlər arasında etnomədəni bağlılığı təsdiqləyən materialların 
obyektiv tədqiqini əngəlləyən başlıca amil etnosiyasi xarakterlidir. Məqsəd 
isə bu regionda ənənəvi avrosentrizm nəzəriyyəsinin tezislərini alt-üst edən 
70 
 С.Кляшторный. «Симбиоз», журнал «Родина»,  № 2, 2004.

---