Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 47 -
yenidən təftiş etmək zərurətini yaradır.
50
 Damğa işarələrinin genezisi ilə yana-
şı, əski türk yazı sistemlərinin digər əlifba nümunələri ilə yaxınlığı da qədim 
türk mədəniyyətinin Ön Asiya mənşəli olmamasını, coğrafi mənbəyinə, ya-
ranmasına, formalaşmasına və yayılmasına dair etnosiyasi iddiaların yanlışlı-
ğını sübuta yetirməkdədir.  
Qeyd edək ki, Finikiya əlifbası bəşəriyyətin ilk fonetik yazı sistemlərindən 
biri  sayılır.  Dünyanın  bir  çox  fonetik  əlifbalarının  əcdadı  hesab  edilən  bu 
sistem  eramızdan  əvvəl  XV  əsrdə    Finikiyada  -    müasir  Livanı  və Aralıq 
dənizinin şərq sahillərini əhatə etmiş qədim dövlətdə yaranmış və yayılmış-
dır. Finikiyalıların dili sami qrupuna aid edilir. Genetik tədqiqatlar isə onla-
rın  təkcə Yaxın  Şərqin  deyil,  Qafqaz  regionunun  da  mezolitik  dövr  əhalisi 
ilə qohum olduğunu təsdiqləyir. Bununla belə, əlifba işarələrinin təsviri ba-
xımından  latın,  yunan,  Göytürk  qrafemləri  arasında  yaxınlıq  olsa  da,  əsas 
fərq  burada  mətnlərin  konsonant  prinsipi  ilə  yazılması    –    sözlərdə  yalnız 
samitlərin qeyd olunmasıdır. Finikiya və Göytürk (Orxon, Yenisey, Talas) yazı 
sistemlərinin daha bir oxşar cəhəti mətnlərdə əlifba işarələrinin sağdan-sola 
doğru  istiqamətlənməsidir. Aşağıdakı cədvəldə Finikiya qrafemlərinin Talas, 
Yenisey, Orxon və uyğur yazı sistemləri hərfləri və ortaq türk damğa işarələri 
ilə oxşar cəhətləri göstərilir. 
Cədvəl 1. Finikiya və qədim türk əlifba işarələrinin, ortaq türk damğalarının identikliyi 
№
Finikiya 
hərfləri          
Qədim türk əlifbalarında 
və damğa işarələrində 
analoqları
№
Finikiya 
hərfləri 
Qədim türk əlifbalarında və 
damğa işarələrində analoqları
   1.
 
(a)
Orta əsrlərdə Qızıl Orda 
dövlətini təşkil edən türk 
tayfalarında, Volqaboyu 
bulqarlarında «ayı başı» 
   və oğuzlarda «qurd 
ağzı»      kimi tanınan 
damğa işarələri.
12
 
(l) 
Göytürk hərfləri sırasında «o», 
«u» səslərini ifadə edən   və   
qrafemlərinə bənzsə də, Orxon 
əlifbasında «l» səsini bildirən 
      işarəsi ilə qrafik və 
fonetik oxşarlığı vardır. Ortaq 
türk damğa işarələri təsnifatında 
əsasən «bucaq»   kimi tanınır, 
variantı isə «qapı» (alaçıq, 
çadır qapısı) adlanır.
50 
 E.Hebibbeyli, «Uyqarlıqların Kavşağında Türk Dünyası», İstanbul, 2013.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 48 -
  
2.
(b)
Tam oxşarı qədim uyğur 
əlifbasında («Kutadqu-
bilik») «d» və «t» səslərini 
bildirən     qrafemidir. 
Talas, Orxon və Yenisey 
mətnlərində isə   işarəsi 
«u» səsini bildirir. Damğa 
işarəsi və xalça ornamenti 
kimi «dəvə» nişanına 
 
bənzəyir. Qədim uyğur 
(Şərqi hun) əlifbasında 
«g», «k» səslərini 
bildirən 
 qrafemi ilə 
yaxınlığı vardır.  Mahmud 
Kaşğarinin «Divani lüğət-
it Türk», Yazıçıoğlu Əlinin 
«Təvarixi əl-Səlcuq» (XV 
əsr), Seyid Loğmanın 
«Hünərnamə» (XVII 
əsr) adlı salnamələrində 
oğuzun bayandur boyunun 
damğalarına 
 və    
oxşarlığı vardır. 
13.
(m)
Qədim türk yazı sistemlərində 
  və 
qrafemlərinin 
bənzəri hesab etmək olar. Həmin 
işarələr incə saitli sözlərdə «n» 
samitini ifadə edir.
 3.
(c,g)
Talas, Orxon və Yenisey 
əlifba sistemlərində    
işarəsi «p» səsini ifadə 
etmək üçün işlədilir. 
Damğa işarəsi kimi 
«iqrak» (maşa), «qarmaq» 
və «kösöv» adlanır.
14.
 
(n)
Qrafemin tam bənzərinə   Talas 
və Orxon işarələri arasında 
rast gəlinir. Onun         
variantları da vardır. Əlifbada 
qalın saitli sözlərdə «r» samitini 
bildirir.
 4.
  
(d)
Sakral rəmzlər içərisində 
Humay Ananın simvolu, 
damğa işarəsi kimi «bitik» 
(pitik), xalça ornamentləri 
içərisində «nəzərlik» 
adlanan 
    
 və   
işarələri Orxoni və Yenisey 
yazı sistemlərində «i» saiti 
ilə işlədilən «k» samitini 
bildirir.
15. 
 
(s)
Qədim türk yazı sistemində 
əlifba işarəsi kimi olmasa 
da, ortaq damğa işarələri 
təsnifatında 
   
 təsvirləri 
«Qaba Ağacı» (Dirilik Ağacı, 
Həyat Ağacı) simvolizə edir.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 49 -
5.
 (e)
Talas, Orxon və Yenisey 
əlifbalarında incə saitli 
sözlərdə işlədilən «g» 
samitini  bildirən       
 işarələri, damğalar 
arasında isə əsasən, «ali 
hakimiyyət və vassallar», 
«vassallıq» bildirən 
 
 
  
 (daraq, 
xan damğası, ikibaşlı 
qartal, baltavar, iltəbər/
eltəbər) rəmzləri ilə 
yaxınlığı vardır. «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərində isə 
oğuzun dögər tayfasının 
damğası 
 şəklində 
göstərilmişdir.
16. 
 
(o)
Finikiya əlifbasında «ayn» 
(göz) anlamını verən   işarə 
ortaq türk damğa işarələri 
təsnifatında Günəş, Tanrı, ali 
hakimiyyət rəmzlərindən biri 
olmaqla «Gün», «Nurullah», 
«altun top» «qızıl alma», 
«döngələk» və s. adlarla tanınır. 
Türk əlifbalarında analoqu 
yoxdur. Lakin Mərkəzi Asiyada  
 damğasının bir adı «qoşa 
gözdür».
6.
(f,v)
Hər üçü türk əlifba 
sistemində   qrafemi 
incə saitli sözlərdə «l» 
səsini bildirir. Ortaq 
damğa işarəsi kimi 
Azərbaycanda, Anadoluda, 
Şimali Qafqaz və Krımda, 
Volqaboyunda, Mərkəzi 
Asiyada, Bolqarıstanda 
geniş yayılmışdır. Damğa 
adlarından biri «sənək»dir. 
Karaimlərin milli rəmzidir.
17.  
(p)
Bu işarə   Talas əlifbasında 
«u» (incə saitli sözlərdə), Orxon 
mətnlərində isə «b» səsini 
bildirmək üçün istifadə edilir. 
Damğa işarəsi kimi «qarmaq» 
adlanır. 
7.
 (z)
Bu işarə   Cənubi 
və Şimali Qafqazda 
Mərkəzi Asiyada yaşayan 
turk xalqları  arasında 
geniş yayılmışdır. Onun 
üfiqi variantı   isə 
Cami ət-Təvarix» və 
«Hünərnamə»nin  damğa 
təsnifatlarında qaraevli 
tayfasının damğası kimi 
göstərilmişdir.
18. 
 
(s)
Talas, Orxon və Yeniey 
əlifbalarında «ö» və «ü» 
səslərini bildirmək üçün işlədilən 
     işarələrinə, eləcə də «t»  
samitinə (incə saitli sözlərdə)  
 bənzəyir. Türk damğaları 
içərisində də təsadüf olunur. 

---