Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 68 -
Qazaxıstan. Sidak 
qayaüstü təsvirləri  
V-VIII əsrlər
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Qızıl Orda dövləti
 
  
 
  
  
  
  
  
  
  
Krım xanlığı
  
   
  
 
  
 
   
 
  
 
 
  
  
  
  
   
 
  
   
   
   
   
  
   
    
Bolqarıstanda türk 
damğaları
    
   
 
  
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
  
    
   
    
  
  
    
   
    
   
Rumıniya. 
Asançi və Omurçi 
məzarlıqlarındakı 
damğalar
  
  
  
  
  
  
  
 
 
  
  
Polşa-Litva tatarları 
    
    
   
    
   
   
   
    
   
   
    
   
   
   
  
  
   
  
  
  
Kosova.
Qora vilayəti. Restelitsa 
kəndi yaxınlığındakı 
qayaüstü təsvirlər
 
  
  
   
  
   
  
   
   
  
  
  
Adıgey Respublikası. 
Maxoşkuşxa 
məntəqəsindəki çay 
daşları üzərində qədim 
türk işarələri
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Rusiya.  Yemelyan 
Puqaçovun kəndli 
üsyanında iştirak 
etmiş başqırd və tatar 
nəsillərinin damğaları  
(1773-1775-ci illər)
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
 
    
    
    
Latviya. 
Virtaki məntəqəsində türk 
petroqlifləri XVI-XVII 
əsrlər
   
  
   
  
  
  
  
  
  
  
 
 
 
Tatarıstan.  Sarman və 
Pestreçinsk rayonlarındakı 
Ləki, Yantsevar  və 
Kreşennaya Serda 
kəndlərində xristian 
tatarlara aid məzarlıqlarda 
damğa işarələri
 (Aksakovlar), 
 (Volkovlar) 
 (Antonovlar), 
 (Tazovlar),   
(Kustovskilər),   (Babinlər), 
 (Çurikovlar), 
 (Saxurevlər),   (Tixonovlar), 
 (Qordeyevlər), 
 (Osipovlar), 
 (Nikitinlər), 
 (Çukurovlar), 
 
(Talanovlar), 
 (Tuqanovlar), 
 (Dementyevlər), 
 (İvanovlar)
Cədvəl aşağıdakı elmi mənbələr əsasında tərtib olunmuşdur.
86
86 
 V.Baxşəliyev. «Gəmiqaya təsvirləri». Bakı, 2003; M.Fərəcova. «Azərbaycan qayaüstü incəsənəti». Bakı, 
2009; Q.Вaганян. «Каменная летопись цивилизации». Ереван, 1993; И.Кызласов. «Рунические пис-

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 69 -
 İlkin ehtimallara görə, XVII əsrə aid edilən və anonim müəllif tərəfindən 
yazılan «Dəftəri-Çingiznamə» əsərində etnik damğalar, onların təsvir və adları 
ilə bağlı maraqlı, bəzən isə ortaq türk damğalarının semantikası baxımından 
ziddiyyətli məqamlara da rast gəlirik. Məsələn, Kazan tatarlarının (bulqarların) 
ləhcəsində qələmə alınan bu əsərdə türk xalqlarının tayfa-nəsil simvolizmində 
və hakimiyyət rəmzləri arasında «daraq damğa», «baltavar», «xan damğası» 
kimi tanınan işarə   «sırğa» kimi təqdim edilmişdir. Bu məsələyə aydınlıq 
gətirən türkiyəli tədqiqatçı Funda Topraq həmin adın qadın bəzək əşyalarından 
biri  ilə  bağlılığı  olmadığını  bildirir.  O,  damğa  adında  omonim  xarakterli 
bənzəməni ərəb əlifbasında «g» səsini bildirən qrafemin olmaması ilə izah edir. 
Nəticədə, «serge» və ya «sergeg» (ayıq-sayıq) tayfasının adı təhrif olunaraq 
«serqe»  kimi yazılmış və sonralar «sırğa» şəklinə düşmüşdür.  Əsərdə bir 
sıra  damğa  işarələrinin  də  qeyri-ənənəvi  semantikası  verilmişdir.  Məsələn, 
oğuzun bəydili və dögər tayfalarının tanınma-fərqləndirmə nişanına bənzəyən  
  işarəsi «sinqli sənək tamqa» (sınıq sənək, ikibaşlı nizə) adlanır. Bundan 
başqa,   - «Amza damğa» (F.Topraq onun antroponim olduğunu və «Həmzə» 
adından yarandığını məqbul sayır) işarəsinə oğuz damğaları və   Dərbənd qala 
divarının daşları üzərindəki təsvirlərdə də rast gəlinir. «Dəftəri-Çingiznamə» 
əsərində  
 - «Sərv damğa»,   - «çimiş» (çömçə - düzgün etmiologiyası: 
«suya girənlər» və ya «çay keçənlər». «Abar»/»Avar» etnonimi də bu anlamı 
verir) damğası, 
 - «uy» (ev) damğası,    - «evime» damğası («aşamay» 
sözünün bir forması olduğu ehtimal edilir), ortaq damğalar təsnifatında Günəş 
rəmzi  kimi  qəbul  edilən  işarə    burada    «Ay  damğası»  adlanır.  Görünür, 
bədirlənmiş  Ay  nəzərdə  tutulur.  Kitabda  «kuş  koburqa  tamqa» 
  (qoşa 
менности евразийских степей» Москва, РАН, 1994;  K.Taбалдинов, Ж.Йолдашев. «Образцы изобра-
зительной деятельности древнетюркских племен Тенир-Тоо», изд. Унив. Манас, 2003; У.Паламарчук, 
И.Андриевский. «Зари Триплье», Винница, 2005;  А.Формозов. «Сосуды срубной культуры с загадоч-
ными знаками», Вестник древней истории, № 1, 1953; Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. «Кто 
изобрел «финикийскую» письменность?» http://www.apocalyptism.ru; И.Дяконов, «История Мидии», 
Москва, 1956; С.Яценко. «Знаки-тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья», 
Москва,  «Восточная  литература»,  2001;  Ə.Rəcəbli.  «Qədim  türk  yazısı  abidələri»,  II  cild.  Bakı,  2009; 
Л.И.Лавров.  «Кавказская  тамга»,  «Историко-этнографические  очерки  Кавказа».  Ленинград,  1978; 
К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана. По материалам кумыков и их предков». КНКО: Вести. Махачкала, 
№  8-10,  2003;  Е.Ямаева,  «Родовые  тамги  Алтайских  тюрок»,  Горно-Алтайск,  2004;  Е.Смагулов, 
С.Яценко. «Святилище Сидак – один из религиозных центров доисламского севера Средней Азии». 
http://www.transoxiana.org; Э.Триярский. «Тамги тюркских племен из Болгарии», UAJG. 1975; Имре 
Баски. «Тамги и этнические названия. Вклад тамга-знаков в этногенез татар». //  Татарская археология. 
1997, №1; Ebubekir Sofuoğlu. «Qora-Restelisa abidesi: Şar dağlarının tepesindeki kaya» www.turuz.info; 
Valters Grivins. «Latvian rock art» mag. „At the Edge“ #8, 1997.

---