Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 65 -
tədqiqatçısı Fridrix Hirt isə
(1845-1927) nədənsə bu tayfa adını «osset
»
(osetin) kimi yozmuş, onların irandilli olması barədə fikir irəli sürmüşdür.
78
Y.Zunev bu mülahizəni qətiyyətlə rədd edərək yazır
: «Bu fərziyyə çətin
ki, qəbul olunsun. Çünki irandilli «ossetlərin» xan nəsli qismində Türk
konfederasiyasında təmsil olunması qətiyyən inandırıcı deyildir. Hətta
697-ci ilə aid «Tzıçji tunsyan» adlı Çin salnaməsində də aşidelərin/
asiteklərın məhz türk mənşəli olması göstərilmişdir».
79
Yuxarıda adı çəkilən «Qarqadaşı»
(Nüvədi) üzərində aşide/asitəklərə məxsus
«maral buynuzu» damğası da
yer almışdır və onun semantikasının tarixi
Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşmış qədim türk tayfaları və xüsusilə saka-
skiflərin etnik mənşəyi ilə bağlılığı diqqət çəkməyə bilməz. Qeyd edək ki, əski
türk xalqlarının folklorunda, tətbiqi sənətində və dövlətçilik atributlarında geniş
yayılmış Maral Ana, Dişi maral, daha doğrusu,
(Buqa-ene) mifik obrazı həmişə
dara düşən insanların xeyirxah yardımçısı, xilaskarı olmuşdur. Eyni zamanda,
qədim dövrlərdə, o cümlədən saka-skif mədəniyyəti dönəmində maral təsvirləri
solyar rəmz qismində Günəşi təcəssüm edirdi. Bunu Qobustan, Gəmiqaya və
Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirləri bir daha təsdiqləyir.
Ardıcıllıqla: Qobustanda (Çinqirdağ, Yazılıtəpə) Tunc dövrünə aid maral (Buğa
ana) təsviri;
80
Bürünc maral fiquru (Naxçıvan, e.ə. I minillik. Bakı Dövlət Universitetinin
muzeyi);
81
Tunc dövrünə aid tuğ (bayraq) başlığı «Günəş (damğa işarəsi ) üzərində maral»
mifinə söykənir (Şəmkir rayonu, Qaracəmirli kurqanı. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi);
Həmin mifoloji süjeti əks etdirən Pazırıq maralı (e.ə.V-III əsrlərə aid skif mədəniyyəti, Altay)
Beləliklə, bu motivlər sonrakı minilliklərdə türklərin yayıldığı bütün
bölgələrdə, yəni Avropanın içərilərindən uzaq Sibir, Altay və Qobi çollərinə
78
F. Hirth, Nachworte
zur Inschrift des Tonjukuk, St. Pb. 1898.
79
Ю.Зуев. «Тамги лошадей из вассальных княжеств». Перевод из Китайского, том 3, Алма-Ата, 1960.
80
R.Əfəndi. «Azərbaycan incəsənəti». Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007,
81
«Azərbaycan tarixi» (yeddi cilddə), I cild, Bakı, 2007.
Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 67 -
istiqamətlənmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hunların xilaskar
maral haqqında əfsanəsi qırğızların «Buqa-ene» rəvayəti ilə səsləşir».
85
Maraqlıdır ki, qədim uyğurların hakim tayfası olan yaklakarlar
(cəlayirlər)
öz şəcərələrini totem əcdadları – qızıl buynuzlu Günəş maralı ilə bağlayırlar.
Gədvəl 2. Ortaq damğalara əsasən türk xalqlarının məskunlaşma arealı
Məkan
Damğa təsvirləri
Azərbaycan. Qobustan
qayaüstü təsvirləri
Azərbaycan. Gəmiqaya
qayaüstü təsvirləri
Qərbi Azərbaycan.
Göyçə qayaüstü təsvirləri
Xakasiya.
Sulek qayaüstü təsvirləri
(e.ə. II minillik)
Tyan-Şan. Koçkor
vadisində sak/skif işarələri
(Tunc dövrü və e. ə. I
minillik)
Tripolye (Kukuteni)
Eneolit arxeoloji
mədəniyyəti (e.ə. VII -VI
minilliklər)
Qərbi Sibir və Şimali
Qafqaz. «Ağac tikililər»
arxeoloji mədəniyyəti
(e.ə. XVIII-XII əsrlər)
Şimali Qafqaz. Aşuy
mədəniyyəti (Tunc dövrü)
Midiya dövləti
Yenisey daş
kitabələrindəki damğalar
Qafqaz Albaniyası
85
Х.Короглы. «К тюркско-венгерским фольклорным связям» //
Советская тюркология. 1988. № 3.
