Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 62 -
həmin qab-qacaq kollektiv məclislərdə istifadə olunarkən itməsin, dəyişik 
düşməsin deyə, onların üzərinə bəsit fərqləndirmə işarələrinin vurulduğunu 
da güman etmək olar».
74
 Yeri gəlmişkən, buna bənzər vərdiş – çox işlənən, 
toy və yas məclislərində istifadə edilən saxsı qab-qacağın alt hissəsinin rəngli 
boya ilə işarələnməsi ənənəsi Azərbaycanın bir çox kənd bölgələrində bu gün də 
qalmaqdadır. Bununla belə, məsələn, Qafqaz Albaniyasına aid edilən gündəlik 
məişət qabları üzərində də klassik türk damğa işarələrinə     
   
 və 
s.  rast  gəlinir.
75
  Xüsusilə  vurğulamaq  lazımdır  ki,  Qafqaz Albaniyası  maddi-
mədəniyyət  nümunələrində  daha  çox  təsadüf  olunan    damğa  işarəsi  Hun 
Konfederasiyasının aparıcı dulo və ya dulat tayfa birləşməsinin, hazırda Mərkəzi 
Asiyada məskunlaşan və təsdiqlənən ehtimallara görə, Qafqaz Albaniyasından 
köç  etmiş  suvarların  törəməsi  olan  alban-suvan  tayfasının  fərqləndirmə 
nişanlarından biri sayılır.
Yuxarıda  dəfələrlə  xatırlandığı  kimi,  etnik  damğa  işarələri  xalqın 
maddi-mədəni  irsinin  nümunələrindən  biridir.  Və  o  da  məlumdur  ki,  türk 
xalqlarının  etnogenezi,  onların  etnomədəni  xüsusiyətləri,  ortaq  dövlətçilik 
ənənələri tarixşünaslığın az öyrənilən, bəlkə də, məhz siyasi amillər üzündən 
məhdudiyyətlərə məruz qalan sahələrindəndir. Odur ki, Ön Asiya, o cümlədən 
Qafqaz  və  Cənubi  Qafqaz,  Anadolu  ərazilərinin  tarixinin  tədqiqində, 
qədim  türklərin  burada  məskunlaşmasına  dair  qaranlıq  məqamlara  aydınlıq 
gətirilməsində, ayrı-ayrı xalqların, xüsusilə etnik mənşəyi hələ də mübahisələr 
doğuran xalq və tayfa birləşmələrinin (kuti, kas, kimer, saka, massaget, sarmat, 
alban/alpan və s.) etnogenezinin dəqiqləşdirilməsində digər maddi-mədəniyyət 
nümunələri ilə yanaşı damğa işarələrinin də əhəmiyyəti böyükdür. Tədqiqatların 
bu  istiqamətdə  aparılmasının  vacibliyini  qabardan  amillərdən  biri,  yuxarıda 
dəfələrlə vurğulandığı kimi, Güney, Quzey və Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, 
Şərqi Anadoluda,  Yaxın  Şərqdə,  Balkanlarda  aşkar  edilən,  eramızdan  4000-
2000 il əvvəllərə aid edilən prototürk damğa işarələrinin və rəmzlərinin Şərqi 
Sibir və Mərkəzi Asiyadakı analoji nişanlardan xronoloji cəhətdən daha qədim 
olmasıdır. Bu isə türklərin protovətəni və miqrasiya istiqamətləri haqqında siyasi 
xarakterli stereotipin - «Altay nəzəriyyəsi»nin elmiliyini şübhə altına alır.
 Belə 
ki, qədim Şumer, Bibl (Qubla, Finikiya), Kür-Araz, Vinça, Çatal Höyük, Aratta, 
Manna,  Midiya,  Pazırıq,  Taşlıq, Afanasyev, Andronov,  Sulek  və  s.  arxeoloji 
74 
 Q.Cəbiyev. “Azərbaycan keramikası. XIV-XVII əsrlər”, Bakı, 2003.
75 
 Yenə orada.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 63 -
mədəniyyətlərinə aid əşya və abidələr üzərindəki rəmz və damğaların, qayaüstü 
təsvirlərin identifikasiyası, onların müqayisəli təhlili, qrafika texnikası bu irsi 
yaradanlar  arasında  etnomədəni  bağlılığın  obyektiv  şəkildə  araşdırılmasının 
vacibliyini  önə  çəkməklə,  Ön Asiyanın  prototürklərin  tarixi  vətəni  olmasını 
əminliklə  söyləməyə  əsas  verir.  Məsələn,  aşağıdakı  təsvirlərdə  müxtəlif 
regionlarda aşkar edilən qayaüstü tur, keçi və maral rəsmləri arasında məkan və 
zaman fərqi olsa da, üslub bənzərliyi özünü qabarıq göstərir.
Ardıcıllıqla: Qobustan, Göyçə (Azərbaycan); Saymalıtaş (Qırğızıstan);Yazgüləm 
(Türkmənistan) qayaüstü abidələrində eyini bədii üslubla çəkilmiş qoç, buğa və maral təsvirləri
Ardıcıllıqla: Qobustan, Gəmiqaya (Azərbaycan), Göyçə (Qərbi Azərbaycan), Qərbi 
Sibir, Saymalıtaş, Talas (Qırğızıstan), Tamqalıtas (Qazaxıstan) qayaüstü rəsmlərində  qədim 
inanclardan doğan ortaq kosmoqonik motiv və rəmzlər təsvir olunmuşdur
Tarixi-etnoqrafik  sürprizlərlə  zəngin  olan  Naxçıvanda  eramızdan  əvvəl 
IV-I  minilliklərə  aid  Gəmiqaya  qayaüstü  təsvirləri  arasında  yer  alan 
 

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 64 -
işarəsi Əli Yazıçıoğlunun (XV əsr) «Təvarixi al-i Səlcuq» və Seyid Loğmanın 
«Hünərnamə»  (XVII  əsr)  damğa  təsnifatlarına  görə,  oğuzların  bəydili 
tayfasının,   rəmzi isə Mahmud Kaşğarinin (XI əsr) «Divani lüğət-it Türk» 
əsərinə  əsasən,  əfşar  tayfasının  tanınma-fərqləndirmə  nişanıdır.  Həmin 
qayaüstü  təsvirlər  arasında  oğuzun  alayundluq 
  və  salur    tayfalarının 
boy damğalarına bənzər analoji işarələr də vardır.
76
 Bu gün həmin rəmzlərə 
iddialı olan ermənilərin isə, ümumiyyətlə, damğa işarələri olmamışdır. 
VIII-X əsrlərə aid edilən, «Vassal bəyliklərin at damğaları» adlanan Çin 
əlyazmasında bir sıra türk tayfalarının adları ilə yanaşı, nəsil və mülkiyyət 
nişanlarının  təsvirləri  də  verilmişdir.  Mətnə  əsasən,  əski  türklərin  Se-qu 
(kirqut)  tayfası  öz  atlarına 
  və  ya      damğalarını  vururdular.  Bu  nişan 
Krımdakı  Kırkor  bəyliyinin  rəsmi  rəmzinin 
  bənzəridir  və  ortaq  türk 
simvolizmi  ənənələrinə  görə,  işarənin  üzünan  aşağı  çevrilməsi  bu  bəyliyin 
vassal  statusuna  malik  olmasının  göstəricisidir.  Digər  tayfalardan  Tun-lo 
(tonqra) və Yan-to (tardu) -  ; Pu-qu (buqu) -   və  ; A-de (ediz) -       
; Tsi (kubir) -      ; Huy-qe (uyğur) - 
 ; Szyu- lo-le (kurabor) -    
və   ; Yu-mey-hun (yomut hun) - 
 ; Çi - ; A-şi-de (aşide) - 
; Sı-tze 
(suqir), Tu-syue (türküt) -   ; Fu-li (bokli)
 - 
 ; Si-tze (aygir) –      ; 
Nu-la (dulat) -  ; Bayan Aşide və Şe-li (şarı) -     və  ; A-şi-na – (uşin) 
- 
; Qe-lo-çji (alaçin) - 
; Kan-xe-li (kankarlu/kəngərli və ya kanqlu) - 
; Şa-to (sart) - 
; Çu-Bi -  
; Xun (kün) - 
 ; Si (kayı) - 
 və s. 
damğalardan istifadə etmişlər.
77
 Xüsusi araşdırma tələb edən məqam eramızın 
VIII-X  əsrlərinə  aid  olan  bu  damğaların  xronoloji  baxımdan  daha  qədim 
tiplərinin Qobustan -  
                ; Gəmiqaya -            və 
Qərbi Azərbaycan (Geğam və Abaran) - 
                     qayaüstü 
təsvirləri  arasında  müəyyən  olunmasıdır.  Bundan  başqa,  həmin  damğaların 
oxşarlarına oğuzun bayandur -   ; bayat -    ; alayuntlu -   ; dögər -   ; 
yıva - 
 ; alkaevli -   boylarının işarələrində də rast gəlirik. 
Adı  çəkilən  Çin  əlyazmasında  maraq  doğuran  və  tarixi  Azərbaycan 
əraziləri ilə bağlı olan damğalardan biri Aşide tayfasının maral buynuzlarını 
xatırladan 
 işarəsidir. Kitabın rus dilində tərtibçisi, qazaxıstanlı türkoloq 
Yuri  Zuyev  «aşide»  etnonimini  «asitək»  kimi  oxuyaraq,  həmin  tayfanın 
Şərqi  Türk  Xaqanlığının  aparıcı  boylarından  biri  olduğunu  bildirir. Alman 
76 
 C.Cəfərov. «Bəzi damğa və işarələrin  etimoloji izahı». Türk dillərinə dair etimoloji və tarixi-morfoloji 
tədqiqatlar. Bakı, ADU-nun nəşriyyatı, 1987.
77 
 Ю.Зуев. «Тамги лошадей из вассальных княжеств». Перевод из Китайского, том 3. Алма-Ата, 1960.

---