Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 50 -
8.
 
(h)
Qədim sami xalqlarında 
«yay-ox» ideoqrafik işarəsi 
olması ehtimal olunur. 
Ortaq türk damğa işarələri 
içərisində həmin rəmz 
analoji ad altında tanınan 
 nişanına bənzəyir.
19. 
 
(q)
Mərkəzi Asiyanın damğa və etnik 
ornamentlərində Azərbaycanda, 
eləcə də Beşbarmaq yazılarında, 
Dərbənd qala divarlarının hörgü 
daşlarında onun nümunələrinə 
və     kimi variantlarına rast 
gəlinir. 
9.
 (t)
Orxon mətnlərində   
və   qrafemlərinin bir 
variantı kimi  işarəsinə 
də təsadüf edilir. Həmin 
hərflər Finikiya əlifbasında 
olduğu kimi «t» səsini 
bildirir. 
20. 
(r)
Turk əlifba işarələrində tam 
anoloqu yoxdur. Lakin yalnız 
Talas mətnlərində «ş» səsini 
bildirən  və   kimi oxşarları 
vardır. Onun bənzəri olan   
rəmzi damğa nişanı kimi Qafqaz 
və Mərkəzi Asiya regionlarında 
populyardır. «Balta» adı ilə 
tanınır.
10.
(i, j)
Talas əlifbasında «g» 
səsini bildirən qrafemin    
oxşarıdır. Damğa işarələri 
içərisində həmin rəmz  
(kuray/qarğı ney)adlanır.
21. 
(s)
Orxon və Yenisey abidələrində  
 işarəsi «nç» - «n» və «ç» 
səslərinin birləşməsini ifadə edir.
11.
(k)
E.Triyarskinin damğa 
təsnifatında   işarəsi 
spesifik türk damğası kimi 
göstərilir. Mərkəzi Asiyada 
onun 
 şəkilində variantı 
da vardır. 
22.
 
(t)
Talas, Orxon və Yenisey yazı 
mətnlərində    qrafemi incə saitli 
sözlərdə «d» səsini bildirmək 
üçün işlədilir. Damğa işarələri 
təsnifatında «aça», «açamay» 
(Humay Ana açası/xaçı), 
«elşən», «sarkay» və s. adlanır. 
Azərbaycanda, Anadoluda, 
Şimali Qafqazda, Mərkəzt Asiya 
və Şərqi Sibirdə xalça motivi kimi 
qoruyucu rəmzdir və  «nəzərlik» 
xarakteri daşıyır. Oğuzun əfşar 
boyunun damğalarındandır. 
     
Hələ  ötən  əsrin  ortalarında  tarixi  Azərbaycan  ərazilərində  tapılan  və 
eramızdan  əvvəl  IX-VIII  əsrlərə  aid  olunan  Manna  maddi-mədəniyyət 
nümunələrində, Gəmiqaya,  Geğam, Abaran (Qərbi Azərbaycan) təsvirlərində 
olan analoji işarələr türk tayfalarının regiona «eramızın XI əsrindən etibarən 
Altaylardan  miqrasiya  etməsi»  barədə  etnosiyasi  mifi,  ən  nəhayət,  qədim 
türk əlifbasının yaşı, yayılma arealına dair formalaşmış yanlış qənaəti əsaslı 

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 51 -
şəkildə rədd edir. Məsələn, Azərbaycan alimi, professor Əlisa Şükürlü hələ 
1996-cı  ildə  Ankarada  keçirilmiş  III  Beynəxalq  Türkoloji  Konqresində 
«Azerbaycanda  Yeni  Bulunan  Köktürk  Yazılı  İki  Eser»  adlı  məruzəsində 
beynəlxalq  elmi  ictimaiyyətin  diqqətini  ölkənin  Lənkəran,  Cəlilabad, 
Cəbrayıl və İsmayıllı bölgələrində aşkar olunan və Göytürk hərflərindən daha 
qədim olan mətnlərdəki analoji işarələrə yönəltmişdir.
51
 Ə.Şükürlünün təqdim 
etdiyi işarələri qədim türk qrafemlərinin təsvir və transliterasiyası, eləcə də 
ortaq damğalar müstəvisindən müqayisə edək:   - Göytürk əlifbasında «b» 
samiti, damğa adı isə «eb», «ev»;   - Talas mətnlərində 
«l» samiti, damğa adı 
«qarmaq»;   
 - yazılarda «o», «u» saitlərini ifadə edir, damğa adı «bucaq», 
«qapı» (alaçıq və ya çadır qapısı);   - kar «t» samitidir, damğa işarəsi kimi 
müxtəlif  variantlarında,  o  cümlədən  Qobustan,  Gəmiqaya,  Göyçə,  Mərkəzi 
Asiya və Altaylardakı Saymalıtaş, Sülek, Tamqalıtaş qayaüstü təsvirlərində 
və Qafqaz Albaniyası damğa təsnifatında ilkin olaraq       «qoç», «təkə» 
anlamını vermişir;   - burunda tələffüz edilən «nq» səsi, damğa işarəsi kimi 
Mərkəzi Asiya,  Şimali  və  Cənubi  Qafqazda  geniş  yayılmışdır;    -  qədim 
uyğur əlifbasında «g» və «k» səslərini bildirən 
 işarəsinin eynidir, onun 
analoquna Xınalıq kitabələrində rast gəlinir;   - «n» və «ç» səs birləşməsini 
göstərir;    -  Göytürk  əlifbasında   kimi  təsvir  olunur  və  kar  «r»  samitini 
bildirir, damğa işarəsi kimi adı «iqrak», «kösöv», «qurd izi»;      - «nd» 
səs birləşməsini ifadə edir, yaranış bildirən damğa nişanı kimi adı «abak», 
«ama»;   - Göytürk əlifbasında «y» samiti, damğa adı: «Ay», «yay»;   - kar 
«s» samiti, damğa adı «süngü», «qıpçaq» və s. (adətən, «bir tayfa, nəsil» 
anlamını verir), 
 - uyğur (Türkistan) əlifbasında 
 qrafemi «a» səsini 
ifadə edir. Damğa işarəsi kimi isə «ilan» və ya «qılınc» adlanır. 
1995-ci  ildə  Lənkəran  Dövlət  Universitetinin  tələbəsi  Şakir 
Əsədullabəylinin  Cəlilabad  rayonu  ərazisində  tapdığı  və  eramızdan 
əvvəlki dövrlərə aid olunan saxsı iy (ip əyirmək üçün alət) hissəsi üzərində 
də  «naməlum»  işarələr 
      həkk  edilmişdir.  Azərbaycanın  xalça 
ornamentləri sırasında da yer alan 
  nişanı «atlı» şərti adını daşımaqla, 
Mahmud Kaşğarinin təsnifatına əsasən, həm də oğuz tayfalarının çavuldur 
boyunun damğasıdır. İşarənin 
 variantı isə Göytürk əlifbasında qalın saitli 
sözlərdə kar 
«t» samitini ifadə edir və fərqləndirmə-mülkiyyət nişanı («atlı» 
51 
 Э.Шукюрлю. «Надписанные камни – написанная история», http://karabakh-doc.azerall.info/ru/
turkologiya/trk020.htm 

---