DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
80
Şahənşəhi -Məkkəvü Mədinə. (6. səh.35). Göründüyü kimi şair nümunə göstərdiyimiz birinci beytində yeddi,digər beytlərində isə iki onomastik vahid işlətmişdir.Bu misalların sayını istənilən qədər artırmaq mümkündür. Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında işlən- miş onomastik vahidləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Antroponimlər. Məs.; Leyli, Məcnun, İsa, Nizami, Sultan Süleyman, Xızr, Zeyd, Nofəl və s. 2. Toponimlər. Məs.; Bağdad, Bəsrə, Məkkə, Mədinə, Xora- san, Kəbə və sairə. 3. Etnonimlər: Məs.; türk, ərəb, fars və s. 4. Fitonomlər: Məs.; nərgiz, lalə, reyhan, zənbəq, xaşxaş və s. 5. Kosmonimlər:Məs.;Bəhram,Ütarid, Zöhrə, Mərrix, Ay və s. 6. Zoonimlər: Məs.; Aslan, qaplan, bülbül və s. Poemada işlənmiş antroponimlər içərisində tarixi şəxsiyyət adları,dini və əfsanəvi adlara təsadüf edilir. Məsələn: Müzəffər daima Sultan Süleyman xani adildir Ki, hər kim tabeyi-fərmanı olmaz-namüsəlmandır. (6. səh.36); Xəlqə verib intizari-məqdəm, Ol dəm gəldi ki, gəldi Adəm. (6. səh.24); İqbalın olub qərini-xurşid, Ögrətdi Məsihə rəsmi-təcrid. (6. səh.25); Carubi-gərdi-rəhgüzərin bali-Cəbrəil Taqi-rəvəqü dərgəhin eyvani-kibriya. (6. səh.28); Xurşid kimi kəmalə qabil, İsa kimi tiflilikdə kamil. (6. səh.45) “Leyli və Məcnun” əsərində işlənmiş bəzi antroponimlər haq- qında məlumat verək: 81
Adəm. Ərəb mənşəli söz olan “adəm”-insan deməkdir.İlk in- san və ilk peyğəmbər Adəmin adı ilə bağlıdır (1. səh.12).Rəvayətə görə Allah hər cins torpaqdan bir az qarışdıraraq Adəmi yaratmış və sonra onun böyründən Həvvanı çıxarmışdır.Cənnətdə yaşayan Adəm və Həvvaya buğda yemək qadağan edilmişdir.Bir gün şeytan onları aldatmış və buğda yemişlər, buna görə də cənnətdən qovulmuşlar. Onlar insanlığın yer üzündə ilk nümayəndələridir. Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərində də Adəm antroponimi məhz peygəmbər adı kimi işlənmişdir: Xəlqə verib intizari-məqdəm Ol dəm gəldi ki, gəldi Adəm. (6. səh.24). Cəbrəil. Poemada rast gəlinən adlardan biri də Cəbrəildir:
(6. səh.28) Cəbrail dini addır.Dini kitablara görə, Allahın dörd yaxın mə- ləyi vardır: Cəbrail – Allahın sözlərini peyğəmbərlərə yetirən; Mikayıl-Allahın bəndələrinə ruzi paylayan; İsrafil-qiyamət günü sur-şeypur çalıb ölüləri qəbirdən qaldıran; Əzrail-insanların canını alan, buna Məlakül-mövt də deyilir. Osman Mirzəyə görə, Cəbrail adının tərcüməsini ərəb dilində axtarmaq düzgün deyil. Çünki İslam hadisələrinə o, Tövrat əfsa- nələrindən düşüb. Burada onun adı Qavraiildir. Professor Lev Uspenski onu “allahın döyüşçüsü”, fransız publisisti Leo Taksil isə “allahın adamı” kimi tərcümə edir (7. səh.231). Deməli, Cəbrayıl (Cəbrəil) qədim Yəhudi “Qavriil” adının ərəb forması olub “allahın əsgəri, tanrının döyüşçüsü” anlamini bildirir. Qeys.Poemada əfsanəvi aşiq Məcnunun əsl adıdır: Kim, Qeys ikən, oldu adı Məcnun, Əhvalını etdi qəm digərgun. (6. səh.65). Ərəb sözü olan “qeys” -ölçü, miqdar deməkdir. Şəxs adı kimi “həddən artıq, ölçüsündən çıxmış” mənasını ifadə edir (1. s.178). Müasir dövrümüzdə Qeys adından çox az istifadə olunur. Leyli. Poemanın esas qəhrəmanlarından birinin adıdır: 82
Məhbubeyi-aləm, adı Leyli. (6. səh.50); Hər kim sorar olsa Qeysə bir raz, Leylidən ona yetərdi avaz. (6. səh.51) və s. “Leyli və Məcnun” dastanını ilk qələmə alan Nizami və ondan sonra Füzuli qəhramanı Leyli adının ərəbcə yazılışı elədir ki,onu həm də Leyla kimi oxumaq olur. Adın mənası “gecəyə məxsus, qaranlıq; qara saçlı” deməkdir. Bu adın qədim yəhudicə “liliya” (xoş iyli, zərif gül) sözü ilə eyni kökdən olduğu da güman edilir (1. səh.189). Nizami və Füzuli qəhrəmanı nə qədər əziz olsa da, məişəti- mizdə ad Leyli deyil, Leyla şəklində daha çox işlənir. Bu da onu göstərir ki, Nizaminin və Füzulinin poemalarından xeyli əvvəl ad məişətimizə Leyla şəklində daxil olub, nəsildən-nəslə keçib. Son- radan gələn Leyli adı Leylanı sıxışdırıb aradan çıxara bilməyib. Məcnun. Ərəbcə “məcnun”-dəli, divanə; məcazi mənada eşqə tutulmuş, vurgun deməkdir (1. səh.196). “Leyli və Məcnun” poe- masında bu ad Qeys Leylinin eşqindən məcnunluq səviyyəsinə çatdıqdan sonra xalqın ona verdiyi addır. Dahi Füzuli Məcnunun Leyliyə olan eşqini gözəl bir dillə qələmə almış, onun “mülki- eşqə bir şah” olduğunu göstərmişdir:
Mustəfa.Poemada rast gəldiyimiz adlardan biri də Mustəfadır: Ya Mustəfa, Füzuliyi-möhtacə rəhm edüb, İzhari-iltifat ilə qıl hacətin rəva. (6. səh.29); Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|