Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

QURAN ELMLƏRİ
111
Qazi  Abdulcəbbarın  (vəfatı-415/1024)  “Mütəşabihul-Quran”, 
Suyu tinin  (vəfatı-911/  1505)  ”Mütəşabihul-Quran”  adlı  əsərləri  bu 
sa hədə yazılmış önəmli əsərlərdəndir.
D. Hüruful-müqəttəə
Qurani-kərimdə bəzi surələrin baş hissəsində yerləşən hərflərə 
“müqəttəə hərfləri” (kəsik hərflər) deyilir. Bu hərflər iyirmi doqquz 
surədə yer alır. On dörd fərqli hərfdən ibarət olub, on üç şəkildə 
gəlir. Bu hərflərin müstəqil ayə olduğunu söləyənlər kimi, bunla-
rı müstəqil ayə hesab etməyənlər də vardır. Kufə alimlərinə görə 
bu hərflər bəzi yerlərdə müstəqil ayə, bəzi yerlərdə isə ayənin bir 
hissəsidir. Bəsrəlilər isə bu hərflərin heç birini mütəqil ayə sayma-
mışlar.
Müqəttəə  hərflərinin  şərh  edilib  edilməyəcəyi  haqqında  iki 
fərqli  görüş  vardır.  Bunlardan  birincisi  sələf  alimlərinin  görüşü-
dür ki, onlara görə bu hərflər Quranın sirlərindəndir və bunların 
mənası  insanlardan  gizlədilmişdir.  Məsələn,  Hz.  Əbu  Bəkir  bu 
barədə belə deyir: “Hər kitabın bir sirri vardır. Allahın Quranda-
kı sirri də surələrin əvvəlindəki hərflərdir”. Hz. Əli də bu hərflər 
haqqında belə demişdir: “Hər kitabın özəyi vardır. Bu kitabın da 
özəyi hürufu-müqəttəədir”.
Razi, Əlmalılı və s. kimi bəzi müfəssirlər də bu hərflərin Qura-
nın sirri olduğunu söyləmişlər. Bu görüşü mənimsəyənlərə görə bu 
hərflərin mənaları var. Lakin bu mənaları sadəcə Hz. Peyğəmbər 
bilirdi. 
İkinci görüş sahibləri olan xələf alimləri isə bu hərfləri şərh etmək 
tərəfdarlarıdır. Onlar Allah-təalanın insanalara mənası bilinməyən 
şeyləri endirməyəcəyi qənaətindədirlər. Ancaq alimlər bu hərflərin 
mənası haqqında yekdil fikrə sahib deyillər. Bu mövzuda iyirmiyə 

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
112
qədər  görüş  ortaya  atılmışdır.  Bəzilərinə  görə  müqəttəə  hərfləri 
Allahın  ad  və  sifətlərindən  bir  qisminə  işarə  edir.  İbn Abbasdan 
gələn bir rəvayətə görə “əlif, ləm, mim” hərfləri “Allah”, “Lətif” və “ 
Məcid” adlarını göstərir. Dəhhaka görə isə əlifdən “Allah”, ləmdən 
“ Cəbrayıl” , mim hərfindən isə “Mühəmməd” (s.ə.s) qəsd olunmuş-
dur. Bir qrup alimə görə isə bu hərflər olduqları surəlrin adlarıdır. 
Digər bir qrup alim isə bu hərflərlə and içməyin murad edildiyini 
söyləmişlər.  Bir  başqa  görüşə  görə  isə  bu  hərflər  inanmayanların 
diqqətini cəlb etmək üçündür.
Nəticə olaraq bu hərflər haqqında bunları demək mümkündür:
1. Ya Allah-təala bu hərflərin Özü ilə Rəsulu arasında sirr olaraq 
qalmasını istəmişdir.
2. Ya da səhabilər bunlar barədə Hz. Peyğəmbərdən bir şey so-
ruşmadıqları üçün Rəsulullah (s.ə.s.) bu hərflər haqqında heç bir 
söyləməmişdir.
3.  Və  yaxud  da,  səhabilər  bu  hərflərin  mənasını  bilirdilər, 
ona  görə  də  Peyğəmbər  (s.ə.s.  )  bu  hərfləri  izah  etməyə  ehtiyac 
görməmişdir.
E. Surələrin başlanğıcları (Fəvatihus-suvər)
Qurani-kərimdə surələrin başlanğıcları müxtəlif şəkillərdədir. 
Onları aşağşdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1.  Allah  Təalanın  öyülməsi  ilə  başlayan  surələr.  Bunlar  on 
dörd surə olub beş yerdə “əl-həmdu lilləh”, iki yerdə “təbarəkə”, yed-
di  yerdə  isə  “təsbeh”  ifadələri  ilə  başlayır.  Həmin  surələr  bunlar-
dır: Fatihə, Ənam, İsra, Kəhf, Furqan, Səbə, Fatir, Hədid, Həşr, Saff, 
Cümə, Təğabun, Mülk və Əla.

---

QURAN ELMLƏRİ
113
2. Heca hərfləri (müqəttəə hərfləri) ilə başlayan surələr. Daha 
əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi bunlar iyirmi doqquz surədir: Bəqərə, 
Ali-İmran, Əraf, Yunus, Hud, Yusuf, Rəd, Ibrahim, Hicr, Məryəm, 
Taha, Şüəra, Nəml, Qəsəs, Ənkəbut, Yasin, Sad, Mömin, Fussilət, 
Şura, Zuxruf, Duxan, Casiyə, Əhqaf, Qaf və Qələm surələri.
3. Nida ilə başlayan surələr. Quranda on surə nida ilə başlayır. 
Bunların beşi Hz. Peyğəmbərə, digər beşi də onun ümmətinədir. Bu 
surələr isə belədir: Nisə, Maidə, Hac, Əhzab, Hucurat, Mumtəhinə, 
Talaq, Təhrim, Müzzəmmil və Müddəssir surələri.
4. Xəbər cümləsi ilə başlayan surələr. Bunlar iyirmi bir surə olub 
Ənfal, Tövbə, Nəhl, Ənbiya, Muminun, Nur, Zümər, Mühəmməd, 
Fəth,  Qəmər,  Rəhman,  Mücadələ,  Haqqə,  Məaric,  Nuh,  Əbəsə, 
Qədr, Bəyyinə, Qariə, Təkasur və Kövsər surələrindən ibarətdir.
5.  Qəsəm  (and)  ilə  başlayan  surələr.  Bunlar  da  on  yeddi 
surədən ibarət olub Saffat, Zariyat, Tur, Nəcm, Qiyamət, Mursəlat, 
Naziat, Buruc, Tariq, Fəcr, Bələd, Şəms, Leyl, Duha, Tin, Adiyat və 
Əsr surələridir.
F. Quranın ecazkarlığı
Yəqin ki, İslam düşüncəsi tarixində ilk nəzəri mübahisələr Qu-
ranın ecazkarlığı məsələsi ilə əlaqədar meydana çıxmışdır. Qurani-
kərimin  möcüzəli  və  bənzərsiz  olması,  onun  təqlidedilməzliyi 
haqqında təsəvvürlər hələ Hz. Peyğəmbərin sağlığında müşriklərlə 
kəskin əqidə ixtilafları şəraitində yaranmış və Quranda öz əksini 
tapmışdır.
Peyğəmbərlərin tarixinə dair mənbələr göstərir ki, hər bir risalə 
sahibi  müəyyən  əlamətlərlə,  onun  adi  insanlardan  fərqləndiyini, 
Allah tərəfindən seçilmiş olduğunu bildirən möcüzələrlə gəlmişdir: 
adi  şüur  insanın  Allahla  əlaqəsi  barədə  hər  iddianı  qəbul  et-

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
114
mir,  peyğəmbərlik  iddiasında  olanlardan  nə  isə  qeyri-adi,  amma 
görünən, duyulan, hiss edilən bir şey tələb edir. Allah-təala Musa-
ya (ə.s) ilana çevrilə bilən əsa vermişdi ki, o öz əsası ilə Nil çayını 
iki  yerə  ayırmışdı,  İsa  (ə.s)  xəstələrə  şəfa  verə  bilirdi,  ona  ölüləri 
diriltmək qabiliyyəti bəxşedilmişdi. Allah-təala istəmişdir ki, Onun 
sonuncu  Peyğəmbərinin  möcüzəsi  Quran  olsun.  Çunki  ərəblər 
öz bəlağətləri və fəsahətləri, natiqlik qabiliyyətləri ilə fərqlənmiş, 
gözəl şer nümunələri yaratmışdılar. Onlar öz dillərinin təmizliyi, 
səlisliyi, söz sənəti sahəsindəki məharətləri ilə fəxr edirdilər. Buna 
görə də onlar üçün ən böyük möcüzə dil cəhətindən olabilərdi. 
“Ecaz”, lüğətdə “aciz qoymaq” mənasına gəlir. Bir şeyin bənzərini 
düzəltməkdən başqalarını aciz qoyan şeyə də “möcüzə” deyilir. Qu-
ranın  ecazkarlığı  deyildikdə  isə  “onun  bütün  insanları  öz  oxşarını 
meydana gətirməkdən aciz qoyması” nəzərdə tutulur. Quranın oxşarı-
nı meydana gətirmək bəşər qüdrətinin fövqündədir. Quran fəsahət 
və bəlağət baxımdan elə bir səviyyədədir ki, bir insanın ona nəzirə 
yazması qeyri-mümkündür. Ancaq mötəzili alimi olan Nəzzamın 
(vəfatı-231/845) bu mövzuda bir etirazı vardır. Onun bu mövzuda 
irəli sürdüyü iddia “sərfə” adını almışdır. Sərfə nəzəriyyəsinə görə 
Allah-təala ərəblərin Qurana nəzirə yazmalarına mane olmuşdur. 
Quranın möcüzəvi yönü də məhz bu maneədən qaynaqlanır. Əgər 
Allah mane olmasaydı insanlar Quranın oxşarını meydana gətirə 
bilərdilər. 
Lakin,  İslam  alimlərinin  əksəriyyəti  onun  bu  nəzəriyyəsini 
qəbul etməyərək onu bəzi yönlərdən tənqid etmişlər. Çünki sərfə 
nəzəriyyəsini  qəbul  etsək,  o  zaman  Quranın  meydan  oxumasına 
ecaz  deyil,  təciz  deyilərdi.  Həmçinin  Qurani-kərimin  aciz  qoyma 
vəsfi  olmasaydı  onun  möcüzə  olduğunu  söyləyə  bilməzdik.  Qu-
ran onun ilahi bir kitab olduğuna qarşı çıxanlara meydan oxuyaraq 
belə buyurur:

---