Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
118
ya  da  bunu  dəyişdir.”  De  ki,  “Mənim  onu  öz  tərəfimdən  dəyişdirməyə 
haqqım yoxdur. Mən mənə vəhy olunana tabeyəm...”
133
 
Quranın ecazkarlığına dair bir çox əsər qələmə alınmışdır ki, 
bunlardan bəziləri aşağıdakılardır:
1. Rummani (vəfatı-384/994), ən-Nükət fi icazil-Quran.
2. Əl-Xəttabi (vəfatı-388/998), Bəyanu icazil-Quran.
3. əl-Baqillani (vəfatı-403/1012), İcazil-Quran.
4.  Mustafa  Sadiq  ər-Rafii  (vəfatı-1357/1938),  İcazul-Quran  və 
bəlağatun-nəbəviyyə. 
G. Qəribul-Quran
Ərəb dilində “ğərib” sözü “yurdundan uzaq qalan, bənzəri olma-
yan, qapalı olan” deməkdir. Təfsir üsulunda isə, “Quranda olan, an-
caq ərəblər arasında çox işlənməyən kəlmələrə qərib kəlimələr” deyilir. Bu 
kəlmələri
 
açıqlayan Quran elmi də “Qəraibul-Quran” adını almışdır.
  Quranda əvvəlki dövrlərdə işlədilən, sonra isə unudulan və 
ya daha az istifadə olunan sözlər olduğu kimi Təbəri və Şafinin qarşı 
çıxmasına baxmayaraq bir çox alimin qəbul etdiyinə görə digər ərəb 
ləhcələrindən  və  başqa  dillərdən  alınıb  ərəbcələşdirilən  kəlmələr 
mövcuddur. Məsələn, “ər-raqim” rum dilində kitab, “tur” süryani 
dilində dağ, “əl-mühl” bərbər dilində qaynar yağ, “əl- yəmmu” isə 
qibti  dilində  dəniz  mənalarına  gəlir.  Bu  sözləri  ərəblər  ticarət  və 
başqa məqsədlərlə təmasda olduqları xalqlardan almışlar. Quran, 
nüzul edilərkən ərəblərin başqa xalqlardan alıb ərəbcələşdirdikləri 
bu kəlmələri eynilə qoruyub saxlamışdır. 
Hz. Peyğəmbərin Quranla bağlı izahları kəlmə izahlarından da-
ha çox ayələrdəki hökmlərlə əlaqədar olurdu. Bəlkə buna görə sə-
133  Yunus, 10/15.

---

QURAN ELMLƏRİ
119
habilərin bir qismi bu kəlmələrin mənalarını bilmədiklərini etiraf 
etmişlər. Məsələn, “tərcümanul-Quran” adlanan və səhabilər arasın-
da təfsir sahəsində ən məşhur olan İbn Abbas belə altı ayədə keçən 
“fatir” kəlməsinin mənasını əvvəllər bilmədiyini, bunları iki ərəb 
kəndli bir-biriylə mübahisə edərkən onlardan eşidərək öyrəndiyini 
söyləmişdir. Bundan başqa o, “qislin”
134
, “hənanən”
135
, “əvvah”
136
 
və “ər-raqim”
137
 kəlmələrinin mənalarını daha sonralar öyrəndiyini 
etiraf etmişdir. Lakin unutmamaq lazımdır ki, Qurandakı istər Qü-
reyş  və  digər  ərəb  ləhcələrində  verilən  sözlərin,  istərsə  də  başqa 
dillərdən ərəb dilinə keçən kəlmələrin izahında ən böyük pay İbn 
Abbasa düşür. O, bu kəlmələri izah edərkən ərəbcə şeirlərdən çox 
istifadə etmişdir. Buradan belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, qəribul-
Quranla əlaqədar ilk fəaliyyətlər səhabi dövründə başlamışdı.
Lakin bu dövrdə islami elmlər yazılı hala gəlmədiyi üçün bu 
sahədəki  məlumatlar  əsasən  şifahi  yolla  nəql  olunurdu.  Hicri  II 
əsrdə təfsir və digər elmlərlə yanaşı qəribul-Quran mövzusundakı 
məlumatlar da yazılı hala gətirilməyə başlandı.
İbn  Abbasla  başqa  Əbu  Übeyd  əl-Qasım  ibn  Səllam  (vəfatı 
200/815), əl-Fərra (vəfatı-207/822), Əxfəş əl-Əvsad (vəfa tı-221/835), 
əz-Zəccac (vəfatı-311/923), Mamər əl-Müsənna (vəfa tı-210/825), İbn 
Qüteybə (vəfatı-276/889) və Rağıb əl-İsfəhani (vəfatı-502/1108) kimi 
alimlər qəribul-Qurana dair əsərlər yazmışlar.
H. Quranın mübhəmləri
“Mübhəm”
 
kəlməsi  lüğətdə  “çətin  anlaşılan,  çətin  başa  düşülən 
şey”,  “nəyin  qəsd  edildiyi  bilinməyən  söz”  mənalarına  gəlir.  Termin 
134 Haqqa, 69/36
135 Məryəm, 19/13
136 Tövbə, 9/114
137 Kəhf, 18/9

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
120
olaraq mübhəm “insan, mələk və cin kimi varlıqlar və ya bir qəbilə, ca-
maat  üçün  Quranda  ismi-məvsulların,  əvəzliklərin,  bilinməyən  zaman 
zərflərinin və bilinməyən məkan adlaının işlədilməsidir”. 
Mübhəmlərin Quranda işlədilməsinin bir çox səbəbləri vardır 
ki, onlardan bəziləri bunlardır:
1. İfadə zənginliyini qorumaq. 
Məsələn:
 “Bizə doğru yolu göstər. Nemət verdiyin kəslərin yolunu, qəzəbə dü-
çar olanların və azanların yolunu deyil”
138
 ayəsindəki “əlləzi” sözü ilə 
mübhəm qalan “nemət verilənlər” ifadəsi, 
…  َينِحِلا َّاصلاَو ءاَدَه ُّشلاَو َينِقيِّد ِّصلاَو َينِّيِبَّانلا َنِّم مِ ْيَلَع  ُ ّللا َمَعْنأَ� َنيِ َّالا َعَم  َكِئـَلْوأُ�َف ...
“...Onlar Allahın nemət verdiyi peyğəmbərlər, siddiqlər, şəhidlər və 
salehlərlə bərabərdir”
139
 ayəsi ilə açıqlanmış və fərqli üslubda işlə di-
lərək ifadə zənginləşdirilmişdir.
2. Haqqında danışılan kəsin şəxsiyyətini ucaltmaq. 
Məsələn: Zümər surəsinin 33-cü ayəsi olan; 
  َنوُقَّاتُمْلا ُ ُه  َكِئَلْوأُ� ِهِب  َقَّاد َصَو  ِق ْد ِّصل ِب ءاَج يِ َّالاَو  
 “Doğrunu gətirən və onu təsdiq edənlər- bunlar Allahdan qorxan-
lardır”  ayəsindəki  “əlləzi”  həm  Hz.  Mühəmmədi,  həm  də  onun 
ümmətini ucaltmaqdadır. Çünki doğrunu gətirən Allahın Rəsulu, 
onu ilk təsdiq edən də onun ümmətidir.
3. Xoşa gəlməz bir ifadə ilə qarşıdakını təhqir etmək. 
Məsələn:
138  Fatihə, 1/6-7
139  Nisa, 4/69

---

QURAN ELMLƏRİ
121
  ُ َتْبأَ ْلا  َوُه  َكَئِنا َش َّانإِا 
 “Həqiqətən, Səni gözü götürməyənin özü zürriyətsizdir.”
140
 ayəsində 
Hz. Peyğəmbərə “əbtər” (soyu kesik) deyən As İbn Vaili təhqir etmək 
üçün “huvə” zamiri işlədilmişdir.
4. Fail məşhur olduğu üçün açıqlamağa ehtiyacın olmaması. 
Məsələn:
 َ ةَّانَجْلا  َكُجْوَزَو  َتنأَ�  ْنُك ْسا ُمَدآ�  َي
“...Ey Adəm! Sən və zövcən cənnətə yerləşin...”
141
 ayəsindəki “zövcə” 
kəliməsindən qəsd olunan kəsin Həvva olduğu hər kəs tərəfindən 
bilinməkdədir.
5. Mühəmin açıqlanmasının heç bir faydası olmaması. 
Məsələn:
يِ َّال َك  ْوأَ�    َ ِهَو ٍةَيْرَق  َلَع  َّارَم اَه ِشو ُرُع  َلَع ٌةَيِواَخ 
 “Yaxud damları çökmüş bir kənddən keçən kəsi ( görmədinmi)?...”
142
 
ayəsində qeyd olunan “əlləzi” və “qaryə” sözləri mübhəmdir. Hər 
nə qədər “əlləzi” ilə Üzeyirin (ə.s), “qaryə” kəliməsi ilə də Beytul-
məqdisin qəsd olunduğu söylənsə də, nə bu izahların dəqiq oldu-
ğunu iddia edə bilmərik, nə də bunlardan nəyin qəsd olunduğunun 
bilinməsinin bizə heç bir faydası yoxdur. 
Mübhəmatın  açıqlanmasına  ağla  gələn  ilk  qaynaq  Qurandır. 
Lakin həm səhabi, həm də tabeun müfəssirlərdən israiliyyata meyl 
edənlər mübhəmatın izahında Tövratdan da istifadə etmişlər. Bun-
dan başqa bu cür ayələrin təfsirində müraciət olunan digər qaynaq 
tarixdir. Çünki mübhəmatla əlaqədar olan şeylərin bir çoxu tarixdə 
140  Kövsər, 108/3 
141  Bəqərə, 2/35
142  Bəqərə, 2/259

---