Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
122
baş  verən  hadisələr,  o  hadisələrin  meydana  gəldiyi  məkanlar  və 
qəhrəmanlarıdır.  Səhabi  nəqlləri  və  tabeun  alimlərinin  şəxsi  gö-
rüşləri  də  mübhəmatın  izahında  müraciət  olunan  qaynaqlardan-
dırlar.
Lakin bu qaynaqların hamısı yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi 
ciddi araşdırılmalıdır. Çünki bunların əksəriyyəti başda Quran ol-
maqla, ağıla, məntiqə, ərəb dilinə və tarixə zidd olan məlumatlardır. 
Bu cür rəvayətlərə misal versək mövzunu daha yaxşı anlayarıq.
Məsələn, Hicr surəsinin 44-cü ayəsinə cəhənnəmin yeddi qapı-
sından bəhs olunur. Suyuti, Aməş və İbn Abbasdan gələn iki ayrı 
rəvayətdə bu qapıların Hütamə, Haviyə, Ləza, Səqar, Cəhim, Səir 
və  Cəhənnəm  olduğu  bildirilir.  Halbuki  bu  kəlmələrin  siyaq  və 
sibaqına baxdıqda görürük ki, bunlar Cəhənnəmin qapıları deyil, 
əksinə Cəhənnəmin digər adlarıdır.
Başqa  bir  misal  Yusif  surəsinin  26-cı  ayəsində  bəhs  olunan 
şahid  haqqında  söylənilənlərdir.  Belə  ki,  həmin  rəvayətdə,  şahi-
din qadının bibisi oğlu olan kiçik bir uşaq olduğu bildirilir. Lakin 
bunu qəbul etmək mümkün deyildir. Çünki beşikdəki bir uşağın 
bu  şəkildə  şahidlik  etməsi  ağıla  tərsdir.  Həm  də  Həsən  əl-Bəsri, 
İkrimə, Qəttadə, Dəhhak və Mücahid kimi alimlər, bu ayədki şahi-
din padişahın istişarə məsləhətləşdiyi hikmət sahibi bir vəzir oldu-
ğunu söyləmişlər. 
 Buna görə də mübhəmlərlə bağlı bizə gəlib çatan rəvayətlərin 
doğruluğuna  çox  diqqət  etməliyik.  Əks  təqdirdə  doğru  olma-
yan rəvayətlər həm izah zənginliyinə mane olar, həm də Quranın 
beynəlmiləl hədəflərini zədələyər.
Bu mövzuda yazılmış əsərlər arasında ən məşhur olanı Sühey-
linin (vəfatı-581/1185) “ət -Tərif vəl-ilam” adlı əsəridir.

---

QURAN ELMLƏRİ
123
I. Quranın müşkilləri
“Müşkil” kəlməsi lüğətdə “qarışıq olmaq” mənasına gələn “əş-
kələ”  felinin  ismi-  failidir.  Oxuyucuya  ziddiyətli  şəkildə  görünən 
ayələrə  müşkil  ayələr  deyilir.  Əslində  Quranda  zidd  mənada 
işlədilən ayələr yoxdur. Nisa surəsinin 82-ci ayəsində bu həqiqət 
belə dilə gətirilir:
“Onlar Quran barəsində (onun Allah kəlamı olması haqqında) dü şün-
məzlərmi? Əgər o, Allahdan qeyrisi tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu 
ziddiyyət (ixtilaf, uyğunsuzluq) tapardılar.”
Daha  yaxşı  incələdikdə  görərik  ki,  bu  ayələr  eyni  mövzudan 
bəhs  etmirlər,  eyni  şərtlərə  və  eyni  ehtiyaclara  cavab  vermirlər. 
Buna görə də fərqli zamanlarda ortaya çıxan, fərqli şəraitlərlə bağlı 
olan ifadələri tarixi və ictimai şərtlərə görə dəyərləndirmək lazım-
dır. Quranı cəmiyyətin və tarixin xaricindəki bir mətn kimi oxuyan-
lar onda zidd mənaların olduğu qənaətinə gəlirlər. Amma o iyirmi 
üç il ərzində müxtəlif ictimai hadisələri izləyərk meydana gələn bir 
mətndir. Quranın bu xüsusiyyətini diqqətdən qaçırmaq oxuyucunu 
belə yanlış bir qənaətə gəlməyə sövq edər. 
Quranda var olduğu zənn edilən müşkillərin səbəbləri aşağıda-
kılardır:
1. Mövzu ixtilafı
Bəzən Quranda eyni mövzuyla bağlı ayələr arasında ixtilaf ol-
duğu zənn edilir. Məsələn:
“Elçi göndərilən kəsləri də, elçiləri də mütləq hesaba çəkəcəyik”
143
 ayəsi 
ilə “Rəbbinə and olsun ki, mütləq onların hamısını hesaba çəkəcəyik”
144
 
ayəsində insanların mütləq sorğu-suala tutulacağı bildirildiyi halda 
143  Əraf, 7/6
144  Hicr, 15/92

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
124
başqa bir surədə “O gün nə insanlar, nə də cinlər (etdiyi) günaha görə 
sorğuya çəkilməz”
145
 deyilərək hesaba çəkilmə mövzusunda Quran-
da bir-birinə zidd xəbərlərin olduğu fikrinə qapıla bilərik. Ancaq 
İbn Qüteybə və Suyuti ziddiyətli görünən bu ayələri belə yorumla-
yırlar: “Qiyamətdə fərqli səhnələr vardır. Bunların bəzisində insan-
lar hesaba çəkiləcək, bəzisində isə hesaba çəkilməyəcəklər. Yaxud 
da bu ayələr insanların etdikləri əməllərin bir hissəsindən sorğuya 
çəkilib bir hissəsindən də çəkilməyəcəklərini bildirir.”
146
2. Həqiqi və məcazi mənada işlənməsi
Quranda bəzi ayələr vardır ki, bunlar bəzən həqiqi, bəzən də 
məcazi mənalarda işlədilmişdir. Elə ayələr də vardır ki, onlar da 
eyni vaxtda həm həqiqi, həm də məcazi məna daşıyırlar. Məsələn, 
َساَّانلا ىَرَتَو ىَر َك ُسِب  ُه اَمَو ىَر َك ُس
“...İnsanlarını sərxoş olaraq görürsən, ancaq onlar sərxoş deyildirlər...” 
147
 ayəsinə nəzər saldıqda ilk anda burada bir ziddiyətin var oldu-
ğu  zənn  edilə  bilər.  Ancaq  ayədə  qiyamətin  dəhşətindən  insan-
ların  məcazən  sərxoş  vəziyyətə  düşəcəkləri  ifadə  edilmiş,  ancaq 
sərxoşluğun səbəbi şərab olduğu üçün də həqiqətə nisbətlə də on-
ların sərxoş olmadıqları bildirilmişdir.
3. Felin isnadından qaynaqlanan ixtilaf
“Onları siz öldürmədiniz, ancaq Allah öldürdü onları”
148
 ayəsində 
öldürmə və atma hadisəsində “kəsb” qullara, “xəlq və təqdir” isə Al-
laha aiddir.
145  Rəhman, 55/39.
146  İbn Qüteybə, Təvili müşkilil Quran, s. 65; Suyuti, əl-İtqan, II, s. 76.
147  Həcc, 22/2.
148  Ənfal, 8/17.

---

QURAN ELMLƏRİ
125
Bildiyimiz  kimi  bu  ayə  Bədir  döyüşündən  bəhs  edir.  Qüreyş 
ordusu Bədir günü döyüş meydanına gəldikdə Hz. Peyğəmbər belə 
buyurur:” Budur Qüreyş, qürur və iftixar hissi ilə gəldi. Allahım 
bunlar sənin Rəsulunu inkar edirlər. Mənə verdiyin vədi Səndən 
istəyirəm ey Rəbbim!”. Bu əsnada Cəbrail (ə.s.) gəldi və Rəsulullaha 
(s.ə.s.): “Bir ovuc torpaq götür və onlara at”-dedi. İki tərəf qarşı-
qarşıya gəldikdə Hz. Peyğəmbər bir ovuc torpaq götürdü, düşmən 
əsgərlərinin  üzünə  atdı  və  “üzləri  qurusun”-dedi.  Bu  sözlərdən 
sonra düşmən əsgərləri arasında gözlərini ovuşdurmayan heç bir 
müşrik qalmadı. Və düşmənlər qaçmağa başladı, möminlər də on-
ları təqib edirdilər. Onlar düşmən əsgərlərini öldürür və ya əsir alır-
dılar. Döyüş başa çatdıqda müsəlmanlar “ belə vurdum, elə əsir al-
dım” deyə danışmağa başladılar. Yuxarıdakı ayə məhz bu hadisəyə 
görə nazil olmuşdu. Bu rəvayət göstərir ki, hər nə qədər zahirdə bu 
işi görənlər möminlər zənn edilsə də, həqiqətdə isə Allahdır. 
4. Zidd mənadan qaynaqlanan ixtilaf
ُّ ِئَم ْطَتَو ْاوُنَمآ�  َنيِ َّالا ِ ِ ّللا ِرْكِذِب مُ ُبوُلُق
 “Bunlar, iman edənlər və könülləri Allahı zikr etməklə rahatlıq tapan-
lardır...” 
149
 ayəsi ilə 
  ْتَلِجَو  ُ ّللا  َرِكُذ اَذإِا َنيَِّالا َنوُنِمْؤُمْلا اَمَّانإِا مُُبوُلُق
“Möminlər  o  kəslərdir  ki, Allah  adı  çəkiləndə  qəlbləri  titrəyər...”
150
 
ayəsində keçən “qəlblərin sükunəti” ilə “qəlblərin titrəməsi” ifadələri 
arasında sanki bir ziddiyət olduğu zənn edilir. Ancaq burada Allah 
adının zikri ilə bir tərəfdən möminin qəlbinin sükunətə qovuşması, 
digər tərəfdən də haqdan və həqiqətdən sapma qorxusu ilə onun 
qəlbinin titrəməsi nəzərdə tutulur.
149  Rəd, 13/28
150  Ənfal, 8/2

---