Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
165
Pestalotsi 6 yaşlı uşaqların sinifdə olmalarını təklif edir. Onlar birlikdə xorla 
oxuyur, səbət toxuyur və s. işlər görürlər.  
Vodovozova daha sonra yazır ki, uşaq oyunlarına münasibət XVIII əsrdə həm 
Qərbdə, həm də Rusiyada öz yerini tapdı. Frebel cəmiyyətə oyunun əhəmiyyətini, 
faydasını başa saldı. Buna görə də o, uşaq bağçasının yaradıcısı adlanır.  
Y.İ.Tixeyeva  (1865-1941) düzgün olaraq qeyd edirdi ki, ana dili uşaqların 
ailə  tərbiyəsində, uşaq bağçasında, məktəbdə  hələ layiqli yer tutmur, ana dilinin 
inkişafı mədəniyyətinə hələ də az diqqət verilir. Bununla bərabər “dil tərbiyənin əsas 
mövzusudur”; uşaqların dilinin inkişafı, ana dilinə  məhəbbət, sağlam  ədəbi zövqün 
tərbiyə edilməsi – “ən başlıca və birinci dərəcəli mühüm işdir”. Ailənin, uşaq 
bağçasının və  məktəbin bu işdə  əlbir olması tamamilə  zəruridir. Uşaqlar ailə 
tərbiyəsində erkən yaşlardan etibarən düzgün nitq vərdişləri almalıdır. Uşaqların 
düzgün nitq inkişafında yaşlıların, xüsusilə anaların nümunəsi çox böyük rol oynayır. 
Valideynlər və ailə üzvləri uşaqların eşitmə orqanlarına qulluq etməli, eşitmə 
qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsinə qayğı göstərməli, uşaqla düzgün danışmalıdırlar: 
“Heç bir dilucu ilə danışmaq, uşağın dili ilə danışmaq lazım deyil. Uşaqla adi, 
düzgün, lakin sadə dildə danışmaq lazımdır, başlıca olaraq, aramla, aydın və ucadan 
danışılmalıdır”.    
Ailədə qazanılmış nitq vərdişlərinə istinad edərək bunu cürbəcür üsul və 
fəndlərlə genişləndirən və  dərinləşdirən uşaq bağçası nitqin inkişaf etdirilməsində 
ailənin etibarlı köməkçisi olmalıdır. 
Tərbiyəçilər uşaqların nitqini inkişaf etdirmək üçün ana dilində  şeriyyətin, 
incəsənətin müvafiq olaraq ən yaxşı nümunələrindən istifadə etməlidir. “Canlı söz, 
ifadəli nağıl, hekayə, hər an gözəl ifadə ilə, oxunan şer, xalq mahnılarımızın ahəngi 
uşaq bağçasında və həmçinin ailədə hökm sürməli, uşaq qəlbini gələcək daha dərin 
bədii qavrayışa hazırlamalıdır”. 
Tixeyeva uşaq bağçası  tərbiyəçiləri üçün uşaqların nitqini inkişaf etdirmək 
məqsədilə oyunlardan, yapmadan, rəsm və başqa məşğələlərdən, xüsusən uşaqlarla 
müsahibə   keçirilməsindən   necə   istifadə   edilməsi   haqqında   qiymətli   metodik 
göstərişlər vermişdir.  
Uşaq bağçası şəraiti sevinclə bağlı olmalıdır. “Sevinc elə bir şəraitdir ki, bu 

---

 
166
zaman uşağın fiziki və əxlaqi qüvvələri təravətli surətdə çiçəklənir, o, elə bir hissdir 
ki, qüvvəni, ruhən gümrahlığı, müvəffəqiyyətə can atmağı birə on artırır, məhəbbət 
və iltifata təhrik edir”. Oyunlar eyni zamanda ruhi və  mənəvi qüvvələrin inkişaf 
etdirilməsi vasitəsidir.  
Uşaqlar təbii olaraq hərəkətlidir, fəaldır, onlar maraqları ilə qırılmaz surətdə 
bağlı olan cürbəcür fəaliyyətdə, işlərdə özlərini göstərməyi sevirlər. Işlərin və 
məşğələlərin keçirilməsi zamanı  uşaqlar qiymətli adət və  vərdişlər qazanır,  əldə 
etdikləri biliklər onların praktik həyatı ilə bağlanır.  
“Azad tərbiyə  nəzəriyyəsi” tərəfdarlarının  əksinə olaraq Tixeyeva 
məktəbəqədər yaşlı  uşaqların inkişafında aparıcı rolu mütəşəkkil məşğələlərə 
verməklə  uşaq bağçasında məşğələlərin proqram və planlarının yaradılması  zərurəti 
və imkanı haqqındakı məsələləri müsbət cəhətdən həll etmişdir.   
Tixeyeva məktəbəqədər yaşlı  uşaqlarda nitq və  təfəkkürün düzgün inkişaf 
etdirilməsi üçün təlimin rolunun xüsusilə yüksək qiymətləndirirdi. Tixeyeva 
məktəbəqədər yaşlı  uşaqların tərbiyə  işində  təbiətin mühüm əhəmiyyətə malik 
olduğunu qeyd edirdi: “Uşaqları təbiətin qoynunda və təbiət vasitəsilə tərbiyə etmək, 
öyrətmək, böyütmək lazımdır”. 
Y.İ.Tixeyeva uşaq bağçalarında yaxşı intizamın həyata keçirilməsini necə 
təşkil etmək haqqında qiymətli göstərişlər vermişdir. Uşaq bağçada kollektivin bir 
üzvüdür və o, kollektivin mənafeyinə  və iradəsinə hörmət etməyi bilməli, öz 
impulslarını  və arzularını boğmağı bacarmalıdır. Uşaqlarla bu istiqamətdə  gərgin, 
uzunmüddətli və sistematik tərbiyə  işləri aparılmalıdır. Uşaqların intizam 
tərbiyəsində əsas vasitələrindən biri gücləri çatan əməkdir. Məcburi məşğələlər üzrə 
işlərin müddəti uşağın yaşından asılı olaraq 5 dəqiqədən 20 dəqiqəyə qədər ola bilər. 
Uşaqlar uşaq bağçasında rəsm, aplikasiya (yapma) işləri görməli, nəğmə oxumalı, 
musiqini və  uşaq bədii kitabçalarının qiraətini dinləməlidirlər və s. Hər  şeydə 
qaydanı, təmizliyi gözləmək, uşaqları  həmin qaydalara əməl etməyə alışdırmaq elə 
priyomlar sırasına daxildir ki, bunlarsız uşaqların sistematik tərbiyəsini düşünmək 
olmaz. 
Y.İ.Tixeyevanın  ən böyük xidməti ondan ibarətdir ki, o, məktəbəqədər 
tərbiyənin didaktik əsaslarını, uşaq bağçası ilə məktəbin tərbiyə işlərinin əlaqəliliyi 

---

 
167
məsələlərini elmi cəhətdən işləyərək davam etdirmişdir.  
Palina Kerqomar (1838-1925) Fransada xalq təhsilinin mütərəqqi xadimi, 
məktəbəqədər tərbiyə  nəzəriyyəçisidir. O, 1879-1917-ci illər arasında ana qucağı 
məktəbləri üzrə müfəttiş  işləmişdir. O, yalnız inspektor işləməklə kifayətlənməmiş, 
məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində  işləmək üçün tərbiyəçilər hazırlanmasına 
xüsusi əhəmiyyət vermiş, bu məqsədlə kurslar təşkil etmişdir. Həmin kurslar indi də 
onun adını daşıyır. Onun ən böyük əsəri “Fransada məktəbəqədər tərbiyə  və  uşaq 
bağçaları” adlı ikicildlik əsərdir. Palina Kerqomar pedaqoji fəaliyyətə inspektor 
işlədiyi dövrdən başlamışdır. Həmin dövr Fransada xalq maarifinin inkişafı  məktəb 
islahatları dövrünə  təsadüf edir. Həmin islahatlarda yalnız məktəblərin deyil, 
məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin də  təşkilinə xüsusi fikir verilirdi. 1881-ci il 
islahatına  əsasən dünyada ilk dəfə  uşaq evləri maarif sisteminə daxil edildi. Uşaq 
bağçaları  və uşaq evləri dahi çex pedaqoqu Yan Amos Komenskinin şərəfinə “Ana 
qucağı  məktəbi” adlandırıldı. 80-ci illərin islahatına  əsasən gündüz işləyən uşaq 
müəssisələri açıldı, hər bir ailə istəsə uşağı oraya qoya bilərdi. 
P.Kerqomar uşaqların əqli tərbiyəsinə yüksək qiymət verir və həmin məsələni 
materialist baxımından izah edirdi. Kerqomara görə uşaqların dünyagörüşünü inkişaf 
etdirmək üçün uşaqlar onları  əhatə edən  əşyaların adını, rəngini, faydasını 
bilməlidirlər.  
Kerqomar fikrin, ideyanın mənbəyini bizi əhatə edən həyatda görür, ətraf 
aləmi dərk etməkdə hisslərə böyük əhəmiyyət verirdi. Çünki hiss üzvlərinin inkişafı 
varlığın bütün inkişafına kömək edir. Beləliklə, xarici aləmlə duyğular vasitəsilə 
ünsiyyətdə, təmasda olmaq nəticəsində nitq təşəkkül edir. P.Kerqomar deyirdi ki, 
“Ana qucağı  məktəbi”ndə  uşaqları  ən çox nə maralandırır, onlar nə ilə, necə 
yaşayırlar? Onun fikrincə, uşaqlar bu dövrdə heyvanlar, bitkilər dünyası ilə 
maraqlanır, yaşayırlar. Məsələn, uşaqlar  ən çox balalarına süd verən pişiklə, 
cücələrinə qayğı göstərən toyuqla maraqlanır. Onlar heyvanların neçə ayağı, dırnağı 
olduğunu heç yada salmır. Kerqomara görə  uşağın inkişafı  təbii prosesdir. Uşağın 
şəxsiyyəti yaşlı adamların rəhbərliyi altında formalaşır. Kerqomar yaradıcılığında 
XVIII  əsrdə fransız materialistlərinin, XIV əsr utopist sosialistlərinin ideyalarının 
təsiri duyulur. O, uşaq bağçalarına ailə kimi baxır. O bildirirdi ki, eyni zamanda 

---