Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
159 Şirin sulu göllər daha çox Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında cəmlənmişlər. Belə göllərdən Tufan, Ağ göllər, Böyük və Kiçik Alagöllər, Qaragöl, Göy-Göl, Maralgöl və s. kimi göllərin bioloji məhsuldarlığı, maddələr dövranı hövzələrin avtoxton (özündə yaranan) mənşəli üzvü maddələrin öz-özünü təmizlənməsi sayəsində sabit qalmışlar. Lakin son 15- 20 ildə dağ göllərində suyun şəffaflığının azalması və antropogen mənşəli üzvü maddələrlə zəif çirklənməsi qeyd edilir. Respublikamızın ərazisində rast gəlinən 3500-ə qədər bulaq və çeşmələr geotermal, mineral və içməli şirin su qruplarına bölünürlər. Onların ümumi su ehtiyatı 2,25 km 3 -ə bərabərdir. Lakin hələlik bu sulardan kifayət qədər səmərəli istifadə olunmur və zəif mühafızə olunduqlarından biogen mənşəli maddələrlə çirkləndirilir. Belə çirklənməyə respublikamızın əsas istirahət zonaları olan Hacıkənd, Kəlbəcər, Gədəbəy, Xızı, Şamaxı, Qəbələ, Şəki, Lerik və Yardımlı rayonlarında daha çox rast gəlinir. Azərbaycan Respublikası ərazisindəki 1000-dən çox su bulağının 300-ü karbon qazlı, 220-si kükürdlü, 370-i metan qarışıqlı, 100-ü azotlu və 30-u radonludur. Səmərəsiz istifadə olunan su ehtiyatlarının müəyyən hissəsi də məhz bu sularının payna düşür. Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş SSRİ üzrə istifadə və tətbiq əmsalına görə 1-ci sayılan Narzan tipli karbon qazlı suların miqdarı və debitinə görə Azərbaycan birinci yerdə olmuşdur. Lakin bu tipli suyun yalnız 0,5-0,6%-dən səmərəli istifadə olunur. Azərbaycanda qeydə alınan yeraltı su mənbələrinin yarıya qədəri termal (isti) sulardır. Termal sulardan müalicə, məişət və kommunal təsərrüfatı, kənd təsərrüfatı, sənaye, enerji alınması və s. məqsədlərlə bütün dünyada geniş istifadə olunmasma baxmayaraq Azərbaycanda hələlik bu sulardan çox zəif istifadə olunur. Tcrmal sular Kür-Araz ovalığı, Abşeron yarımadası, Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara və d. bölgələrdə 50-90° temperaturda rast 160 gəlinir. Goləcəkdə termal sulardan sənayedə, binaların qızdırılmasında, istixanalann yaradılmasında, elektrik enerjisinin artmasında və s. istifadə etməklə milyon tonlarla yanacağa qənaət etmək olar. Nəticədə yanacağm yandırılması nəticəsində atmosferə atılan kükürd, karbon, azot oksidlərinin miqdarı azalar, torpaq və su hövzələri karbohidrogenlərlə, fenollarla çirklənməz, gözəl dağ meşələrimiz qırılmaz. Respublikamızın su hövzələri içərisində Xəzər dənizinin özünəməxsus yeri vardır. (Xəzər 5 dövlətin dənizi olmasına baxmayaraq Azərbaycan üçün həm təbii sərvətlər (mineral, bioloji) və həm də su mənbəyi hesab olunur. Lakin vahid ekoloji sistem kimi Xəzərin hər hansı bir dövlətə mənsub hissə- sində baş verən mənfi ekoloji nəticələr bütün hövzəni əhatə edir. Son illərdə Xəzərin səviyyosinin qalxması ilə əlaqədar sahəsi 400 min km 2 -ə qədər artmışdır. Xəzər Yer kürəsinin ən böyük axarsız gölüdür. Göl hazırda beynəlxalq əhəmiyyət kəsb etmişdir. Gölün həcmi 80 min km 3 olub, Yer kürəsi göl-su ehtiyatının 44%-ni təşkil edir. Xəzərdə qədim fauna və flora növləri bu günə qədər saxlanmışdır. ! Dünya nərə balığı ehtiyatının 90%-i Xəzərdə cəmlənmişdir. Dünya nərə balıq ovunun 85%-i və qara kürü istehsalının 90%-i Xəzərin payma düşmüşdür., Lakin son illərdə Xəzərin kəskin çirklənməsi onun bioloji sərvətlərinə də təsir etmiş və qiymətli balıq növlərinin ovlanması 9-10 dəfə azalmışdır. Bütün Xəzər regionunun sosial-iqtisadi inkişafı, bütövlükdə Xəzər ekosisteminin vəziyyətindən vo onun təbii ehtiyatlarından çox asılıdır. Bunu nəzərə alaraq ilk növbədə Xəzərin ekoloji təmizliyinə nail olmaq lazımdır. Çünki Xəzər hövzəsi ekosisteminin axarının olmaması nəticəsində Xəzərə axıdılan çirkləndirici maddələr gölün dibinə toplanır. Xəzərin ekoloji cəhətdən öz-özünə təmizlənməsi imkanı isə sıfra bərabərdir. Belə bir vəziyyətdə Xəzər ekoloji zonası bütün regionun iqliminin tənzimlənməsinə 161 öz təsirini göstərir, Xəzərin bioloji sərvətlərinin ilbəil azalmasına və bütövlükdə ətraf mühitinə ciddi zərər vurur. Xəzər gölü akvatoriyasmın müxtəlif hissələrindən götürü-lən su nümunələri analizinin noticələrinin təhlili göstərir ki, ıXəzər gölü əsasən neft məhsullan, fenollar, səthi aktiv mad-dələr və s. ciddi şəkildə çirklənmişdir. Xozər gölünə ildə 12,0 milyard m 3 çirkab suları axıdıhrJL Xəzərin əsas sərvəti olan neft onun demək olar ki, başına bəladır. Hasilatına 1924-cü ildən dənizdən başlanmış neft Xəzər hövzəsinin ekoloji vəziyyətini xeyli pisləşdirmişdir. Şuya tökülən neftin bir hissəsi onun səthində nazik qat şəkilində qalır, digər bir hissəsi suya qanşaraq emulsiya yaradır, ağır hissələr isə suyun dibinə çökür və müəyyən hissəsi dib və sahil torpaqlarına adsorbsiya edirv Su səthində üzən neft qatı böyük sahəni əhatə edə bilər. Müəyyən edilmişdir ki, bir damla neft su üzərində 0,25 kvadrat metr sahəni örtə bilir. Bir ton neft isə 5000 hektar su səthini örtmə qabiliyyətinə malikdir. Su səthini örtən nazik neft qatı atmosfer oksigeninin suya daxil olmasna mane olur. Əgər bu proses daimi olarsa onda suda olan canlı orqanizmlərin məhvi baş verir. Neft və neft məhsulları mikroorqanizmlər vasitəsilə çətin oksidləşən maddələrə aid olduqları üçün suyun neftdən özünütəmizləmə prosesi çox ləng gedir. Suda həll olunmuş emulsiyaşəkilli neft məhsulları canlı orqanizmlərə mənfi təsir göstərir. Konsentrasiyası 2 mq/1 olan kükürdlü neft kiçik balıqlara, 16 mq/1 isə iri balıqlara zərərli təsir göstərir. Dənizə tökülən neftin 40 faizi onun dibinə çökür. Dibə çökən neft məhsulları səthdəki neft məhsullarına nisbətən 10 dəfə gec oksidləşirlər. Neftin tərkibində olan bir neçə komponentlər kəskin toksikliyə malik olur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|