Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
Afaq Yusifli İshaqlı 14 Bir cəhəti unutmaq olmaz ki, XVII əsrin elmi və fəlsəfi fikrinin inkişafı son dərəcə gərgin bir şəraitdə həyata keçirdi. Xüsusən, əsrin birinci yarısında humanist ziyalıların məhdud bir dairəsinin dünyagörüşü ilə qalan kütlənin dünyagörüşü arasında kəskin bir təzad mövcud idi. Dini fanatizm xalq arasında dərin kök salmışdı, xurafat və mövhumatçılığın təsiri güclü idi, insanların əxlaqı sərt, kobud və qəddar idi. Nəinki sadə xalq arasında, həm də burjuaziya və zadəgan dairələrində möcüzələrə, cadulara, ovsunlara, tilsimlərə, iblisanə qüvvələrin varlığına inam geniş yayılmışdır. Elmi biliklərin yayılmasına mane olmağa çalışan kilsə bu xurafata tərəfdar çıxır, azadfikirlilikdə şübhələnən adamlara amansız divan tuturdu. Filosof Vanininin tonqalda yandırılması, Teofil de Vionun mühakiməsi, Sirano de Berjerakın müəmmalı ölümü, kilsə xadimləri tərəfindən Molyerin təqib edilməsi, şair Klod le Ptinin 1662-ci ildə edam olunması, Paskalın, Rasinin faciəsi buna misal ola bilər. İtaliya və İspaniyada inkvizisiya hökm sürürdü. 27 il həbs cəzasına məhkum edilən Kampanellanın iztirabları müasirlərinin şüurunda dərin izlər buraxmaya bilməzdi. Təsadüfi deyildir ki, inkvizisiyanın qurbanı olan Qalileyin faciəli taleyi onunla görüşən Miltonun mənəvi aləminin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bütün bunlarla yanaşı, XVII əsrin elmi, fəlsəfi fikri XVIII əsrdə Maarifçilik hərəkatının müzəffər yürüşünə gətirib çıxarmışdır. Bu dövrdə Kornel, Rasin, Molyer, Milton, Lope de Veqa, Kalderon kimi öz adlarını bəşər mədəniyyətinin salnaməsinə yazan sənətkarlar yetişmişdir. XVII əsrin ədəbi həyatı daha çox üç ədəbi cərəyan ətrafında mərkəzləşmişdir: İntibah dövrü humanistlərinin ənənələrini davam etdirən Renessans realizmi, klassisizm və barokko. Bu dövrün ədəbiyyatında güclü, sağlam, irəliyə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 15 doğru hərəkəti əks etdirən hər nə varsa, İntibah realizmi və klassisizmlə əlaqədardırsa, ideya və iradə bütövlüyündən məhrum olan, qüsurlu hər nə varsa, barokko ilə bağlıdır. Lakin barokkonu bədiiliyə zidd bir cərəyan saymaq yanlış olardı. XVII əsrin ədəbiyyat və incəsənətində ən güclü üslubi cərəyanlardan biri olan barokko bəşəriyyətin bədii fikir xəzinəsinə yüksək dəyərə malik olan abidələr vermişdir. Barokko cərəyanına mənsub olan yazıçılara və onların əsərlərinə və ideya mövqelərinə nə qədər tənqidi yanaşsaq da, bu həqiqəti unutmaq olmaz. Barokko, bir şikəst ata və gözəl ananın izdivacından dünyaya gələn şikəst övladdır. İntibah dövründə torpaqdan baş qaldıran humanist antik mədəniyyət və orta əsrlər cəhalətinin axirət kabusu bu şikəst uşağın dünyaya gəlməsinə səbəb olan valideyndir. Bu bir- birinə zidd olan, biri digərinə uyuşmayan ata-ananın uşağı da qəribə, qeyri-adi sifətlərə malik olmuşdur. Xatırladaq ki, barokko sözünün lüğəti mənası da düzgün olmayan, qəribə deməkdir. Portuqaliyada barokko sözünü formaca düzgün olmayan mirvari ilə əlaqədar işlədirlər. Bir həqiqət aydındır ki, barokko gerçək həyatın təzahürüdür, feodal idarə sisteminin böhranı ilə əlaqədar yaranmışdır. Humanist dünyagörüşünün feodal katolik irticasının təzyiqi ilə şərtlənən böhranını əks etdirir. Bu ədəbi cərəyan XVII əsrdə Avropa ölkələrinin bir çox ədəbi dairələrini əhatə etdi. Barokko üslubunun ən böyük nümayəndələrindən biri Kalderondur. Lakin onun müxtəlif iz və əlamətlərini Kornel, Rasin, Milton, Qrimmelshauzen kimi sənətkarların irsində də görmək olar. Barokkodan fərqli olaraq İntibah realizmi Renessans dövrü humanistlərinin demokratik ənənələrini davam etdirir. Bu cərəyanın ən görkəmli nümayəndəsi Lope de Veqa idi. Onun əsərləri həyat eşqi, günəş işığı, nikbin əhval-ruhiyyə ilə doludur. Barokko cərəyanı nümayəndələrinin Afaq Yusifli İshaqlı 16 ümidsizliyinin, bədbinliyinin, kədərinin əksinə olaraq Lope de Veqanın əsərlərinə şən, gülər, nikbin bir əhval-ruhiyyə hakimdir. Lope de Veqa klassisistlərin ehkamçılıq və quruluğunu da rədd edir, sənətkar ilhamının azadlığı, kütlələrə yaxın olması prinsipini irəli sürür. Realist ənənələri davam etdirən yazıçılar presiyoz- çülərin, marinistlərin, qonqoristlərin təmtəraqlı axtarışlarına gülür, onların ən çevik ağıl sahiblərini çaş-baş sala bilən söz, ifadə, obraz oyunbazlıqlarını tənqid edirlər. Onlar sənətkarı xalqdan öyrənməyə çağırır və göstərirlər ki, hər hansı bir göy satan bu zərif əsərlərin müəlliflərinə onların bütün axtarışlarının səfsətə və yanlış olduğunu sübut edə bilər. Realist cərəyanın bəzi nümayəndələri qəsdən "alçaq" ədəbi formalara keçir, kobud gerçəkliyi əks etdirməyə can atırlar. Realist məişət romanı janrının ilk nümayəndələrindən olan Şarl Sorel "Fransion" əsərində yazır: "Biz insan həyatının mənzərəsini göstərməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq, ona görə də burada onun ayrı-ayrı cəhətlərini nəzərdən keçirmək lazım gəlir". Kobud zarafatlardan, sataşma və söz oyunlarından sıx-sıx və məharətlə bəhrələnən yazıçı yeri gəldikcə ən ciddi ictimai məsələlərə toxunur. Əsərinin bir yerində Ş.Sorel belə humanist bir qənaət ifadə edir ki, dünya nemətləri hamının ümumi qismətidir, o, birisi başqasından üstün sayılaraq bir adama məxsus olmamalıdır". XVII əsrin üçüncü ən mühüm ədəbi cərəyanı olan klassisizm universitet dairələrində yaranmışdır. Bu cərəyanın nəzəri əsasları üzərində kitab təsiri aydın hiss olunur. İntibah dövrünün humanistləri orta əsrlər incəsənətini rədd edərək antik mədəniyyətinə üz çevirdilər və antik mədəniyyət üzərində apardıqları müşahidələr əsasında onun nəzəri əsaslarını qoydular. Bu nəzəriyyənin zəifliyi onda idi ki, antik təcrübə qanun kimi qəbul edilir, Qərbi Avropa xalqlarının orta əsrlər müddətindəki inkişafı, milli Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|