Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Assimilyasiyanın istiqaməti
- Dissimilyasiya
- Səsartımı
39 və ya başqa səs ixtisar edilir, yaxud dəyişdirilir və s. Müasir Azərbaycan dilinin bir sıra fonetik hadisə qanunları vardır. Bu hadisələr qanunauyğun şəkildə, müxtəlif dövrlərdə və tədricən əmələ gəlmişdir. Müasir Azərbaycan dilindəki fonetik hadisə və qanunlar bunlardır: 1) assimilyasiya, 2) dissimilyasiya, 3) səsartımı, 4)səsdüşümü, 5) yerdəyişmə, 6) ahəng qanunu, 7) cingiltiləşmə qanunu. Bunların bəzisi bütövlükdə qanun kimi sabitləşmiş, bəzi- lərinin tərkibində isə hələ həm qanun, həm də hadisə xüsusiyyəti mövcuddur. Məsələn, səslərin ahəngi məsələsi tam qanun şəklini aldığı üçün ədəbi dildəki həmin məsələ ahəng qanunu adlanır.Lakin səsartımı məsələsində sözlərə bitişdirici səslərin (n, y, s) əlavə edilməsi ədəbi dildə qanun kimi sabitləşməsinə baxmayaraq, məsələn, ―r‖ səsi ilə başlanan sözlərin əvvəlinə samit artırılması elə hadisədir. Deməli, səsartımında həm qanun, həm də hadisə vardır. Assimilyasiya Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına deyilir. Məsələn, mən sözünü götürək. Bu sözə - dən şəkilçisi artırıldıqda sözün sonundakı n səsinin təsiri ilə şəkilçinin əvvəlindəki d səsi n səsinə keçir. Buna görə də həmin söz məndən əvəzinə, mənnən şəklində tələffüz edilir. Assimilyasiya hadisəsi bir sıra səbəblərlə əlaqədar meydana çıxır. Bu hadisəsəslərin formalaşmasında, xüsusən fəal iştirak edən bu və ya digər üzvün bir vəziyyətdən başqa bir vəziyyətə keçməsi ilə yaranmış olur. Assilimiyasiyanın əmələ gəlməsində dilin, səs tellərinin və damaq pərdəsinin bir səsin tələffüzündə 40 düşdüyü vəziyyətdən dəyişilə bilməsinin xüsusi rolu vardır. Belə ki, bunlardan, məsələn, dil birinci səsin tələffüzündə düşdüyü vəziyyətdən dəyişilə bilməyəndə assimilyasiya hadisəsi törəyir. Ədəbi dilimizin orfoqrafiyasına dair normaların müəyyən- ləşdirilməsində assimilyasiyanın xüsusi rolu vardır. Lakin ədəbi dildəki assimilyasiya hadisəsi ilə danışıq dilinə məxsus assimil- yasiyanı qarışdırmaq olmaz. Azərbaycan dilindəki assimilyasiya hadisəsi istiqamətinə, keyfiyyətinə və digər cəhətlərinə görə müxtəlif və rəngarəngdir. Assimilyasiyanın istiqaməti Assimilyasiya istiqamətin görə iki cür olur: irəli assimilya- siya və geri assimiliyasiya. a) İrəli assimilyasiya. Birinci səsin ikinci səsə təsiri nəticə- sində yaranan assimilyasiya irəli assimilyasiya adlanır.İrəli assi- milyasiyanın istiqaməti kökdən şəkilçiyə doğru olur: məsələn: Səndən — n — d == nn — sən Sərinlik — n — l == nn — sərinniy Bu misalların hamısında birinci yerdə duran səs özündən sonrakı səsə təsir edib onu assimilyasiyaya uğratmışdır. b) assimilyasiya. İkinci səsin birinci səsə olan təsiri nəti- cəsində əmələ gələn assimilyasiyaya geri assimilyasiya deyilir. Geri assimilyasiyanın istiqaməti şəkilçidən kökə və ikinci sözdən birinci sözə tərəf olur. Məsələn: Dinməz-n-m-mm = dimməz Yavaşca-ş-c == cc – yavacca Dilimizdə irəli assimilyasiyaya nisbətən, geri assimilyasiya azlıq təşkil edir. Assimilyasiyaya uğramış səs, təsirinə düşmüş səslə ya tam həmcinsləşir, ya da məxrəccə ona yaxın səsə çevrilir. 41 Assimilyasiyanın keyfiyyəti Bu cəhətdən assimilyasiya hadisəsi tam və natamam olur. 1 ) tam assimilyasiya Təsirə düşən səsin təsiredən səslə tamamilə həmcinsləşmə- sinə tam assimilyasiya deyilir.Məsələn: Onlar—n—l== onnar Şorlu—r –l == şorru Bu misallarda n səsi l səsinə, r səsi l səsinə təsir edərək onu tamamilə eyni məxrəcli səsə çevirmişdir. 2 ) Natamam assimilyasiya Təsirə düşən səsin təsiredən səslə tam həmcinsləşməsinə, ona yaxın səsə çevrilməsinə natamam, yaxud yarımçıq assimilyasiya deyilir. Məsələn: Atlar –t– l == td – atdar Gözlük – z–l ==zd gözdük və s. Bu misalda l səsi m səsini və l səsi z səsinin düşmüş və başqa səsə çevrilmişdir. Dissimilyasiya Sözdəki eynicinsli səslərin birinin digərinə təsir edərək onu başqa səsə çevirməsinə dissimilyasiya deyilir. Məsələn, sararmaq və qararmaq sözlərinə nəzər yetirək. Çəmənlər, bağçalar, bağlar sararsa, Fəzalar dönərək sular qararsa, Hər şeyi bir ölüm qorxusu sarsa Əyilməm bir daha.... bir həvəs məni.... (S.Vurğun) Bu misalda sararsa və qararsa sözləri sarı və qara sözlərinə - 42 raq şəkilçisi artırılmaqla düzəldilmişdir. Lakin sonradan həm sararmaq, həm də qararmaq sözlərin- dəki birinci r səsi ikinci r səsinə təsir edərək onu l səsin çevirmiş və buna əsasən də hazırda həmin sözlər saralmaq, qaralmaq formasında deyilir. Azərbaycan dilindəki dissimilyasiya hadisəsi öz istiqamətinə və sözdəki yerinə görə irəli və geri, yaxın və uzaq olur. Sözdəki qonşu səslərin bir-birinə təsiri nəticəsində yaranan dissimilyasiyaya yaxın dissimilyasiya deyilir. Məsələn, hammal sözündəki birinci m səsi ―qonşusu‖ olan ikinci m səsinə təsir edib, onu b səsinə çevirir. Buna görə də həmin söz hammal yox, hambal formasında tələffüz olunur. Səsartımı Azərbaycan dilinin təbiətinə görə sözdə iki sait, yaxud eyni hecada iki və daha artıq samit yanaşı işlənmir.Buna görə də sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılır ki, buna da səsartımı deyilir. Azərbaycan ədəbi dilində sözlərə artırılan samitlər bunlardır: n, y, s. Bir neçə misal göstərək: y səsinə aid: su + (y)u, işlə + (y)ən, gözlə + (y)ən və s. S səsinə aid: başçı + (s)ı, əmi +(s)i, nənə +(s)i və s. N səsinə aid: Əli +(n)i, Vəli + (n)i və s. Ədəbi dildə ancaq samitlərin artırılmasına təsadüf edildiyi halda, danışıq dilində sözlərə saitlərin də artırılması geniş yayılmışdır. Ümumiyyətlə, dialekt və şivələrlə sözün əvvəlinə səs artırılmasına alınma sözlərdə daha çox təsadüf edilir.Bu, əsasən 2 halda özünü göstərir. 1) R səsi ilə başlanan sözlərdə. Məsələn: Rza əvəzinə İrza, Rayon əvəzinə İrayon və s. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|