Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
istər-istomoz məhdud olacaqdır. Bəşəriyyətin zənginliyi bu və ya digər cəmiyyətin, xüsusən də ayrı-ayrı adamların zənginliyindən daha genişdir. Xalqlar öz məğzlərinə görə dünyada birlikdə yaşamağa “kökləniblər”. Bəşəriyyətə bir yerə toplanmış varlıqların (çox güman ki, şərti olaraq) məcmusu kimi baxmaq olar: insan yaş dövrlərini keçərək böyüdüyü kimi, bəşəriyyət də nəsillərdən keçərək yetkinləşir. İnkişafın ümuminsani prinsiplərinə tabe olan hər bir cəmiyyət, hər bir millət öz böyüməsində öz xüsüsi mədəniyyət yolunu keçməli olur, bu vaxt bu və ya digər dərəcədə ən ümumi dünya qarşılıqlı əlaqəsinə girir. Cəmiyyət həyatının və vahid tam kimi bəşəriyyət tarixinin məğzi ətrafında düşünərkən etiraf etməliyik ki, bizim həyatımızda yalnız sağ olanlar yox, həm də bəşəriyytin tarixi axarında qavranılmağa layiq olan ölənlər də böyük rol oynayırlar V.Solovyova görə, onlar yaşayanlar üzərində ikiqat üstünlük təşkil edirlər: həm onların aydın surətləri, həm də gizli himayələri - mədəni kütlə mexanizimi kimi təsir edir - onun vasitəsi ilə “axirət dünyada uyuyan əql” şəxsi və Yerdə tərəqqi edən bəşəriyyət tarixinə təsir edir. Ölümdən sonrakı varlığın həm obyektiv, həm də subyektiv mənası yaşayanların mövcudluğu ilə sıx vəhdətdə müəyyən olunur. Beləliklə həm ölənlər, həm də yaşayanların öz xüsusi realıqları var: birincilərdə o daha layiqli və mülayimdir, ikincilərdə isə o daha azad və açıq hərəkətdə, fəaliyyətdədir. Aydındır ki, onların hər ikisinin həyatının yetkiliyi onların hərtərəfli qarşılıqlı əlaqələrindədir: biz ölənlərin ruhu qarşısında baş əyirik, onları xatırlayırıq, onlar isə öz qoyduqları böyük və xırda işlər hesabına bizim təcrübəmizi zənginləşdirirlər, bizə həyatı və işlərimizi öyrədirlər. Dünya qayda qanununun mənası və ən ümumi tarixin yekunu bəşəriyyətin bu
tamlığındadır, bu iki başlanğıcın birliyi hər şeyi yerinə qoyur. Bu çox çətin məsələdir - məsələni vaxtilə Kant ortaya qoymuş Solovyov isə onu inkişaf etdirmişdir: bəşəriyyət nəslinin vəhdəti və hər bir canlıda ilahinin qığılcımının olması bütün dövrlərdə mütəfəkkirləri düşündürmüşdür. Ölülərin nə vaxtsa diriləcəyi məsələsi bütün dövrlərdə birmənalı qarşılanmışdır. Beləliklə, bəşəriyyət adlananm tərkibinə sağlardan çox ölülər daxildir. Bu fikir təsəlliverici və humanistdir: o bəşəriyyətin ümumi nailiyyətlərini təşkil edən əqli və əxlaqi dəyərlərin varisliyini xatırladır: o həm də onu xatırladır ki, artıq öz dünyasını dəyişənlər öz ideyaları, öz işləri, öz nümunələri ilə bizim aramızda yaşamaqda davam edirlər. Bu fikir əlbəttə yalnız bütün bəşəriyyətin yolunu işıqlandıran böyük dahilərə aid deyildir, o həm də ciddi, sadə fikir və işləri ilə, öz həyatlarını yaşayan əxlaqi və sosial ideyalı öz varlığının məhdud səviyyəsində saxlayan adamları da aiddir. Tarix müəyyən mənada xalqların müqəddəs kitabı bir növ onların varlığının və fəaliyyətinin güzgüsü, kəşflərin və davranış prinsiplərinin əsası, əcdadlarımızın varisliyə çağırışı indinin tamamlanması, dərk olunması və gələcəyə nümunədir. Humanist düşünən adamlar əmindirlər ki, hec bir xalq başqasına nisbətən qeyri-adi əqlə malik deyildir. Dünyada elə bir xalq yoxdur ki, o tarixə layiqsiz, heç bir əhəmiyyəti olmayan xalq kimi daxil olsun. Eyni zamanda xüsusi seçilmiş xalqlar da yoxdur. Belə demək olar: bəşəriyyət bizim ikimizdədir, biz isə bütün bəşəriyyətin daxilindəyik. Hər bir xalqın tarixində də bir dövr olur ki, bu vaxt həmin xalq vətəninin rifahı naminə dünya təcrübəsindən istifadə edir. Vətənə olan məhəbbət bütün dünyaya olan məhəbbətlə birlikdə olur. Biliyin işığını mənimsəyən xalq öz qonşularına ziyan 64 vumıur. Dövlətlər nə qədər savadlı, maarifçi olarlarsa, onlar bir o qədər öz ideyalarını bir-birinə ötürə bilirlər, ümumdünya əqlinin gücü və fəaliyyəti bir o qədər artmış olur. Ən yeni əlaqə, kütləvi informasiya vasitələri hesabına xalqların ünsiyyəti xeyli artmışdir, hamı dərk edir ki, bəşəriyyət vahid tamdır. İndi tam qətiyyətlə demək olar ki, “Şərqsiz Qərb, Qərbsiz isə Şərq yoxdur”. Elm və texnikanın nailiyyətləri dünyanın yalnız çoxşəkilli yox, həm də bütöv olduğunu dərk etməyə imkan verir, maddi və mənəvi dəyərlərin mübadiləsi üçün yeni imkanlar açır. Həm də heç vaxt demək olmaz ki, guya Qərb həmişə ixtiralar etmiş. Şərq isə onu qəbul etmişdir. Tərəqqi daha çox ikitərəfli hərəkəti olan küçəyə oxşayır: müxtəlif saatlarda maşın axını müxtəlif olur. Məhz Şərqdən avropalılar ərəb rəqəqmini götürmüşlər, riyaziyyatın, astronomiyanın, tibbin nailiyyətləri də ərəblərin adı ilə bağlıdır: çinlilər dünyaya kağız, kompas, barıt vermişlər. XVIII əsr fransız maarifçi - ensiklopedistlərini qədim Çin filosofu Konfutsinin ideyaları ruhlandırmışdır - o hələ 2500 il əvvəl demişdir ki, “jen” (humanistlik, insanilik) ictimai münasibətlərin əsası olmalıdır. Qarşı tərəfdən də hərəkət başlanır: XIX əsrin ikinci yarısında uzun müddətli təcriddən əl çəkən Yaponiya Qərbdən elmi-texniki nailiyyətləri götümrəyə başladı. Eyni zamanda Tokuqava dövrünün yapon gül qravyuraları Avropa rəssamlarını ruhlandırmış. Qərb rəssamlığına meydan oxumuşdur. Hətta qədim dünya belə bəzi müasirlərimizin düşündüyü kimi bir-birindən ayrı olmamışdır. Xalqlar arasında ünsiyyət olmuşdur, onlar bir-birini bizim təsəvvür etdiyimizdən daha çox zənginləşdirmişdirlər. Məsələn, İndoneziyaya gələn Robindranat Taqor “Mən hər yerdə Hindistanı görürəm, ancaq onu tanıya bilmirəm”
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|