Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Fərdi üslub.
Fərdi üslub daha çox yaradıcılığa aiddir. Fikrin ifadəsində hər kəsin öz uslubu ola bilər. Alimin fərdi üslubu onun dilinin təmiz və sadə olması ilə müəyyənləĢdirilir. Hər hansı elmi müddəam Ģərh edərkən alim fikrini terminlərlə ağırlaĢdıra bildiyi kimi, onu sadə dildə də ifadə edə bilər. Yazıçıların fərdi üslubu daha geniĢ yayılmıĢdır. Hər bir yazıçı bədii üslubdan istifadə edir. Bununla belə, elə yazıçı var ki, sözləri bədii yüklə yükləyə bilir, onları elə seçib iĢlədir ki, oxucu çətinlik çəkmədən əsəri oxuyur. Elə yazıçı da vardır ki, onun ya elmi təfəkkürü bədii fikrə üstün gəlir (cümlələri quru, elmi alınır), ya da savadsız, bədii ifadəlilikdən məhrum olur. Məs., C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin, S.Rəhimovun, M.S.Ordubadinin əsərlərində fərdi üslub, yazıçının üslubi dəstxətti dərhal seçilir. M. Hüseynin əsərlərində isə cümlənən bütün üzvləri yerli-yerində iĢlədilir. Xalq yaradıcılığı xəzinəsindən bəhrələnməyə hər bir sənətkarın həm imkanı, həm də ixtiyarı vardır. Amma hamının həmin xəzinədən istifadə etmək üçün qüdrəti çatmır. Ġstər bədii üslub olsun, istər memarlıq, istər musiqi olsun, istər rəssamlıq, fərqi yoxdur, hər bir sənətkar öz fərdi üslubunu müəyyənləĢdirəndə xalqın yaratmıĢ olduğu zəngin xəzinədən istifadə etməlidir. Belə olduqda sənətkarın öz üslubu, öz dəsti-xətti formalaĢır. Bütün bu və ya buna bənzər məsələlər üslubiyyatın obyektidir. Üslubiyyat təkcə dilçiliyin deyil, baĢqa elmlərin də müĢtərək sahəsidir. Bədii üslub xüsusilə, mübahisə doğurur. Lakin bu üslubun ədəbiyyatĢünaslıq və ya dilçilik sahəsi olması haqqında mübahisə etməyə dəyməz. Əgər bədii üslubda müəllif ədəbi priyomlardan, obrazlı ifadələrdən çıxıĢ edib ədəbi effekt alırsa, bu, Ģübhəsiz, ədəbiyyatĢünaslığa aiddir. Dil materialını seçib onları xüsusi məna yükü ilə yükləyirsə, sözləri düzkün seçə bilirsə və yaxud yerində iĢlədə bilmirsə, bu məsələ dilçiliyə aiddir. Məs. S. Rəhimovun «ġamo» romantndakı bir cümləyə diqqət yetirək: «ġehli kəndinin axĢamı çökürdü». Bu cümlədə həm ədəbi, həm də linqvistik üslubiyyatm payı vardır. Müəllif ġehli kəndinə axĢam düĢürdü iĢlətsəydi, cümlə həm dilçilik, həm də ədəbiyyatĢünaslıq baxımından zəif çıxardı. Nə üçün «ġehli kəndinin axĢamı?» Bununla müəllif axĢam düĢəndə ġehli kəndinin aldığı gözəlliyə, füsunkarlığa, qəribəliyə, bənzərsizliyə diqqəti cəlb etmiĢdir. Nə üçün dildə «axĢam düĢdü» ifadəsi olduğu halda, müəllif «çökürdü» iĢlətmiĢdir. Məlumdur ki, düĢmək birdən-birə olur, özü də hər cür poetik çalardan məhrumdur. Çökmək isə yavaĢ-yavaĢ oturmaq deməkdir. Demoli, müəllif öz bədii-fərdi üslubuna sadiq qalaraq sözləri bacarıqla seçmiĢ və onları məna yükü ilə yükləyə bilmiĢdir. Dil strukturunu bütövlükdə öyrənən sahələrdən biri də dil tarixidir. Dil tarixi – dilçilik fənləri içərisində özünəməxsus yeri olan sahələrdəndir. Bu, hər Ģeydən əvvəl onun elmi əhəmiyyətini izah edir. Hər hansı bir dilin keçirdiyi inkiĢaf və təkamül dövrünün izlənməsi bütünlükdə gələcəkdə bütün dünya dillərinin tarixini öyrənməyə gətirib çıxara bilər ki, bu da ümumi dilçiliyin böyük nailiyyəti olardı. Bu və ya digər dilin inkiĢaf və formalaĢma tarixinin öyrənilməsi müxtəlif xalqların öz tarixlərinin öyrənilməsinə çox kömək edir. Görkəmli alman dilçisi German Paul özünün məĢhur «Dil tarixinin prinsipləri» adlı əsərində dil tarixini öyrənməyin çoxlu problemləri ilə yanaĢı, dilin xalq həyatının əksetdiricisi olması məsələsinə toxunaraq ona yüksək qiymət verir: «Mədəniyyətin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada inkiĢaf Ģəraiti dildəki qədər dəqiq müəyyənliyə malik olsun» 1 . Dil tarixi dedikdə dilin bütün struktur elementlərinin tarixi nəzərdə tutulur. Bunu geniĢ və dar mənada baĢa düĢmək olar. GeniĢ mənada dilin ümumi Ģöbələrinin (üslubların, dialektlərin və s.) tarixi haqda 1 П а у л Г. Принципы истории языка, səh. 29. Sitat H. Mirzəzadənin «Azərbayçan dilinin tarixi qrammatikası» əsərindən'götürülüb В. 1990. səh. 11 hələ heç nə deyilməmiĢdir. Amma dar mənada dil tarixi dedikdə dil strukturunu öyrənən dilçilik sahələrinin tarixi nəzərdə tutulur. Bunlar aĢağıdakılardır: 1) Tarixi fonetika. 2) Tarixi leksikologiya. 3) Tarixi qrammatika. Tarixi fonetika. Dilin ümumi inkiĢaf qanunlarından biri olan «dil yaruslarının qeyri-bərabər inkiĢafı» qanundan bilirik ki, dilin diferensial səviyyəsi – fonetik tərkibi on ləng dəyiĢən yarusdur. Lakin bu o demək deyildir ki, dilin fonetik sistemində dəyiĢiklik getmir. Doğrudur, dilə yeni fonemlərin daxıl olması və yaxud çıxması nadir hadisə sayılır. Məs, , Azərbaycan dili tarixində bircə «sağır nun» ədəbi dil formalaĢdıqdan sonra dilimizi tərk etmiĢdir. Bu səsə yalnız dialektlərimizdə rast kəlirik. Dildə fonetik deyiĢmələr hər halda baĢ verir. Məs., birhecalı sözlərdə hecaların açılma prosesi buna misal ola bilər. Vaxtilə Azərbaycan dilində kim, ol, suv və s. sözlər ki, o, su formalarında iĢlənir. Xzərbaycan dilində b-m, b-v, d-t və s. dəyiĢmələr, t-s yerdəyiĢməsi və s. kimi fonetik proses baĢ vermiĢdir. Dilin fonetik tərkibində gedən dəyiĢikliyin izlənməsi bir neçə cəhətdən lazımlıdır. Tarixi leksikologiya. Dilin leksik tərkibində gedən tarixi dürüstləĢmə və səlisləĢmə prosesini, hər bir sözün dildə nə vaxt peyda olması və nə üçün dildən çıxması kimi məsələləri tarixi leksikologiya öyrənir. Məlumdur ki, dildəki təkamül prosesi onun leksik sferasına da aiddir. Dildə söz mənalarının dəyiĢməsi, yeni mənalar alması da tarixi leksikologiyanın tədqiqat obyektinə daxildir. Dilin ən sürətlə dəyiĢən səviyyəsi semantnk yarusdur. Bu yarus təfəkkürlə bağlıdır. Ġctimai həyatda baĢ verən hər hansı bir dəyiĢiklik əvvəlcə məfhum kimi Ģüurda, sonra isə söz kimi dildə öz əksini tapır. Beləliklə, dilin bu yarusunda sürətli dəyiĢiklik gedir. Bunun nəticəsində dildən çoxlu sözlər çıxır və külli miqdarda yeni sözlər dilə daxil olur. Bütün bunlar tarixi leksikologiya tərəfindən öyrənilir. Tarixi qrammatika. Tarixi qrammatika bəzən elə dil tarixi anlayıĢını ifadə edir. Tarixi inkiĢaf ilə tarixi dəyiĢiklik anlayıĢını eyniləĢdirmək olmaz. Əgər dilin semantik yarusunda dəyiĢiklik sürətlidirsə, dilin konstruktiv yarusunda (qrammatik quruluĢunda) inkiĢaf və təkmilləĢmə güclüdür. Dilin bütün qrammatik qanun və kateqoriyaları inkiĢaf, rəvanlaĢma prosesi keçirir. Dilin tarixi qrammatikasını öyrənmək üçün bir neçə mənbə vardır. Tarixi qrammatika üçün birinci mənbə hər hansı bir dilin yazılı abidələridir. Ġstər ingilis dili olsun, istər alman, fransız və ya Azərbaycan dili, fərqi yoxdur, yazılı abidələr dilin tarixi mənzərəsini əks etdirməkdə müəyyən rol oynayır. Hansı dildə yazılı abidə daha qədim dövrə aiddirsə, dilin tarixini də o əsasda müəyyənləĢdirirlər. Tarixi- qrammatika üçün material verən zəngin sahələrdən biri də xalq yaradıcılığıdır. Xalq yaradıcılığında dilin bütün inkiĢaf səviyyəsi əks olunur. Məs., «Sallanıban gələn dilbər, yaxan düymələ, düymələ» xalq mahnısında -ıban feli bağlama Ģəkilçisinin olması bu Ģəkilçinin dilimizin tarixində iĢlənməsindən xəbər verir, halbuki bu forma indi -ıb Ģəklində iĢlənir. Xalq dilinin dialektlərində də dil tarixi üçün maraqlı materiallar hifz olunur. Məs., təsirlik hal Ģəkilçisi kimi dialektlərimizdə iĢlənən «yı», «vi» (qapıyı, əlivi) və s. dilimizin tarixində də iĢlənmiĢdir. Tarixi qrammatika, adətən, iki sahəni – tarixi morfologiyanı və tarixi sintaksisi əhatə edir. Azərbaycan dilinə aid yazılı abidələrin dili əsasında bircə məsələni izah edək. Bəllidir ki, məkani halların qrammatik formaları müxtəlif olmuĢdur. Əvvəllər hər üç hal üçün bircə forma (da, də) olmuĢ, sonralar müvazi iĢlənmiĢ və nəhayət, hər bir halın öz forması meydana gəlib daĢlaĢmıĢdır. Əvvəlcə Əlinin (XIII əsr) «Qisseyi Yusif» əsərinə baxaq: Yaqub baqdı ol məqamda avaz çıxar, Bəs Yusifin fəraq ahı bağrın yaqar. Yaralı Yaqub yığlayu anda baqar, Yusifi görsəm, deyi istər imdi. Könlü zarı yığlayu evə gəldi... Oğlanları ağlayu anda gəldi. Qulağına ağlamaq üni girdi... Anı eĢidüb, Yaqubun əqli ĢiĢdi Bir çağıruq uğundı, yerə düĢdü. 1 «Oğuznamədə» isə daha çox müasir vəziyyətdə olduğu formaya rast gəlirik. Məs.: Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|