Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Məhəlli dialektlər –
xalq dilinin əsas mənbəyidir. Müəyyən ərazidə yaĢayan hər gün ünsiyyətdə olan adamların nitqindəki fonetik. morfoloji leksik və sintaktik xüsusiyyətlərin məcmusu məhəlli dialekti təĢkil edir. Ġlkin inkiĢaf mərhələsində, feodal münasibətlərinin hökm sürdüyü dövrlərdə məhəlli dialektlər daha güclü olur. Çünki pərakəndə halda yaĢayan tayfaları nə iqtisadi, nə də ictimai amillər birləĢdirirdi. Buna görə də o dövrdə dialektlər arasında diferensial xüsusiyyətlər daha çoxdur. Hər bir dialekt aid olduğu tayfanın təsərrüfat həyatı, məiĢəti, adət-ənənəsi, dünyagörüĢü haqqında çox geniĢ material verir. Buna görə də dialektlərdə bir-birindən fərqli cəhətlər çox olur. Dialektləri tədqiq etməyin əhəmiyyəti təkcə ümumxalq dilinin köklərinin müəyyənləĢdirilməsi ilə bitmir. Onların monoqrafik tədqiqi bir də ona görə lazımdır ki, ədəbi dilin təsiri ilə dialektlər sıradan çıxır. Onları vaxtında sistem halında tədqiq etməklə xalqın keçmiĢi haqqında nəinki linqvistik, habelə tarixi-etnoqrafik məlumat da verilmiĢ olur. Belə ki, adi bir söz bütöv bir sahə haqqında məlumat əldə etməyə imkan verir. Məs., vəl sözünü götürək. Ġndi bu əĢya özü təsərrüfatda iĢlədilmədiyi kimi, adı da dildən çıxıb, arxaikləĢmiĢdir. Və eni 50 – 60 sm, boyu 1 m, 1 m 20 sm olan taxtadır. Onun altına daĢ və dəmir parçaları vurulur. Onları bir-birinin yanına bənd edib xırmanda küləĢin üstündə dolandırmaqla taxılı döyüb çıxarırdılar. Dialektlərin öyrənilməsi dialektologiyanın baĢlıca vəzifəsidir. 1 Azərbaycan dilinin bütün dialektlori, demək olar ki, monoqrafik Ģəkildə tədqiq edilib qurtarmıĢdır. Amma bu, yalnız ġimali Azərbaycan dialektlərinə aiddir. Azərbaycan dilinin ,çönüb qrup dialektləri (Naxçıvan MR istisna olmaqla) heç tədqiq edilməmiĢdir. Çox geniĢ bir ərazini təĢkil edən Azərbaycan dialek- tlərinin tədqiqi milli dialektologiyamızın qarĢısında duran ən böyük vəzifədir. İctimai diaiektior məhəlli dialektlərdən öz yayılma əhatəsinə və keyfiyyətinə görə seçilir. Əvvələn, ictimai dialekt ədəbi dil normalarına daha yaxın olur. Ġkinci, ictimai dialekt daha geniĢ sahədə iĢlədilir. Ġctimai dialekt müəyyən sosial qrupun özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən danıĢıq tərzidir. Bu da iki qrupa bölünür : a) peĢə dialekti, b) sosial qrupun dialekti. PeĢə dialekti hər hansı bir sənət və peĢə sahiblərinin iĢlətdikləri peĢə termin və sözləri ilə birlikdə istifadə etdikləri danıĢıq tərzidir. Sosial qrupun dialekti dedikdə dar, məhdud sahədə olan adamların danıĢıq tərzi nəzərdə tutulur. Məs. inqilabdan əvvəlki ziyalıların dili. Etnik dialekt xalqın və ya tayfanın adət-ənənəsi ilə bağlı olan söz və ifadələri əhatə edir. Etnik diaiektior məhəlli dialektlərdən ayrılır. Belə dialektləri də tədqiq etmək çox vacibdir. Çünki xalqın keçmiĢ adət-ənənəsi 1 M. ġ. ġ i r ə M usayev. «Azərbaycan dialektologiyasının əsasları». B 1968; M. Ġslamov. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. B. 1968. sıradan çıxdığı kimi, həmin sözlər də sıradan çıxır. Məs., üzgörməsi, dizdi- rəyi, sözkəsdi, həri almaq və s. Belə dialekt sözlərini ayrıca tərtib etmək və etnik dialekt lüğəti tərtib etməklə xalqın keçmiĢ adət və ənənələri haqqında sanballı bir mənbə yaratmaq olar. Sinfi dialekt əslində ictimai dialektin tərkib hissəsidir. Cəmiyyət siniflərə bölündüyü vaxt hər bir sinif özünəməxsus, öz mənafeyinə uyğun surətdə əĢya və hadisələrə ad verir vo yaxud öz düĢüncə tərzinə görə dil vahidləri yaradır. Cəmiyyətdə təbəqələĢmənin özü də belə dialektlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Məs., Kasıb deyir: – Pul ol çirkidir. Dövlətli deyir: – Nuri-çeĢmimmisən. ey pul, ya canımmısan? (Sabir) Qazax dialekti Oxumoyuf Görmör Gözdör Qarabağ dialekti Oxumuyuf Görmür Gözdüyür Ordubad dialekti Oxumeyib Görmer Gözlüyür və s. Bütün bu və ya buna bənzər məsələləri öyrənən dilçilik sahəsi dialektologiya adlanır. Bəzən dialekt materialı toplayıb tədqiq etməyi sırf praktik məsələ kimi qiymətləndirirlər. Amma əslində burada güclü müqayisə vo ümumiləĢdirmə tələb olunur. Hər hansı bir rayonun dialektini tədqiq edən adam baĢqa rayonların dialektlərini bilməli, onları müqayisə etməlidir. Bundan əlavə, hər bir dialekt faktı ümumxalq dili fonunda, onun inkiĢaf tarixi ilə əlaqədar Ģəkildə götürülməlidir. Dialektoloq tədqiq etdiyi obyektin tarixini, etnoqrafiyasını da yaxĢı bilməlidir. Dil strukturunu öyrənən dialektologiya isə dialektal fonetikaya, dialektal leksikaya və dialektal qrammatikaya bölünür. Dialektal fonetika öz əhatəsinə vo material bolluğuna görə baĢqalarından seçilir. Dialektlərdəki fonetik xüsusiyyətlər daha çox sabit olub, uzun müddət özünü qoruyub saxlayır. Bu gün milli dil səviyyəsinə yüksəlmiĢ dillərdə belə fonetik xüsusiyyətlərə rast gəlirik. Bu mənada rus dilindəki o-IaĢmanı, Azərbaycan dilinin ġəki, Bakı, Qazax, Ordubad dialektlərinin fonetik xüsusiyyətlərinn göstərmək olar. Bir neçə misala diqqət yetirək: Dialektal morfologiya dialektal fonetika ilə sıx bağlıdır. Çünki qrammatik kateqoriyalardakı müxtəliflik |