Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Danimarka qlossematikası
adı ilə yaĢayan Kopenhagen dilçilik-struktur metodu özünü tamamilə müqayisəli-tarixi metoda qarĢı qoyur. Bu cərəyan o dərəcədə ənənəvi dilçilikdən ayrılır ki, hətta dilçiliyi ənənəvi linqvistika adına çıxıb onu yunanca qlossematika adlandırır. Bu cərəyanın baniləri Viqo Brondal və Lui Yelmslevdir. Funksional Praqa dilçiliyi A Q F. de Sössür strukturalizminə əsaslanır. Bu dilçilik metodunun baĢında Vilem Matezius, V. Skaliçka, F. Travniçek və baĢqaları durur. Bu məktəbin xidmətləri də böyükdür. Belə ki, N. S. Trubetskoy, R. O. Yakobson, S. O. Kartsevski, Y. Vaxek və baĢqalarını fonem nəzəriyyəsinə dair tədqiqləri indi də öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Amerika deskriptiv strukturalizminə gəlincə, göstərmək lazımdır ki, Amerika deskriptivizmi həm Kopenhagen, həm də Praqa dilçiliyindən fərqlənir. Amerika deskriptivistləri belə hesab edirlər ki, dilçilik dil faktlarını tədqiq yox, təsvir Etməlidir. Bu məktəbin baniləri Z.Harris. L. Blumfild, L. Sepir və baĢqaları dil hadisələrini deyil, dil konstruksiyalarım tədqiq etməyi məsləhət bilirlər. Areal metod. Bu metod çox gəncdir. Doğrudur, bu metodun izlərinə hala XI osrin böyük alimi əl-seyyid Mahmud Ġbn əl Hüseyn KaĢqarinin «Kitabi-divani-luğət-it-türk» adlı əsərində rast gəlmək olar. Lakin areallar üzrə dil tədqiqatları XIX osrdəıı. gənc qrammatiklardan sonra meydana gəlmiĢdir. Bu metodla dünyanın dilçilik xəritəsini hazırlamaq, topoformantların areallar üzrə yayılmasını müəyyənləĢdirmək, konkret bir dilin və ya dil ailəsinin hansı areal üzrə və nə üçün yayıldığını müəyyənləĢdirmək mümkündür. Eyni zamanda areallardan dillərin coğrafi ərazisinə görə təsnifində, bir dilin dialektlərinin bölünmə və qruplaĢdırılmasında istifadə edilir. Formantlar metodu. Dilçiliyin gənc sahələrindən olan toponimikanın özünün xüsusi tədqiqat metodları vardır. Coğrafi adların struktur-semantik təhlili prosesində ən mütərəqqi metodlardan biri də formantlar üzrə todqiqat metodudur. Formantlar üzrə todqiqat apararkən tədqiqatçı sözün tipoloji- struktur cəhətini əsas götürür. Tipoloji-stuktıır təhlildə etimoloji metoddan da istifadə edilir. Lakin etimoloji metodda sözün struktur-semantik inkiĢaf xətti və onun ilkin məna yuvasından neçə törəməsi və uzaqlaĢması göstərilir. Formantlar üzrə todqiqat apararkən bu vo ya digər formantın coğrafi regionlar iizro yayılması toponimik əsasların funksional təkrarı vo bunun səbəbləri kimi faktorlar əsas götürülür. Dillərin tipoloji xüsusiyyətindən asılı olaraq bu vo ya digər dilin aid olduğu çoğrafı ərazidə toponimlər müxtəlif olur. Bu səbəbdən də toponimləri tədqiq olunan ərazidəki dilin tipoloji xarakteri mütləq nəzərə alınmalıdır. Bu isə özlüyündə formantlar üzrə aparılan tədqiqatın istiqamətini müəyyənləĢdirir. Aqlütinativ dillərdə formantlar üzrə tədqiqat apararkən əsas diqqət suffıksal metoda verilməlidir. Çünki məhz suffıkslər belə dillərdə daha məhsuldar olur. Topoformantların sistem üzrə tədqiqi XIX əsrdən baĢlayır. Bu əsrin əvvəllərində dilçilik bir elm kimi formalaĢdığı vaxtdan ümumi metodlarla yanaĢı, formantlar metodunun da rüĢeymləri meydana gəldi. Bu metod xüsusi olsa da, ümumi müqayisəli- tarixi metoddan geniĢ istifadə edir. Bu metod üzrə aparılan tədqiqat elmə kütləvi surətdə təkrar olunan topoformantları üzə çıxarmağa imkan verir. Rusiyada toponimlərdə kütləvi surətdə təkrar olan struktur elementlər ilk dəfə görkəmli dilçi Aleksandr Xristoforoviç Vostokovun diqqətini cəlb etmiĢdir. А. X. Vostokov haqlı olaraq belə hesab edirdi ki, istər nüvə mövqeli struktur yarusda çıxıĢ etsin, istərsə də diferensial yarusda fərqi yoxdur, hər iki halda formant təsadüfi ola bilməz. O, 1812-ci ildə yazmıĢ olduğu «Задача любителям этимологии» adlı əsərində bu haqda yazırdı: «Çay, göl və baĢqa təbii yer adlarının tarixi Ģəhər və mahal adlarından daha qədim olmalıdır. Belə ki, Rusiyada ən kiçik bir sahədə slavyan söz yaradıcılığı əlamətləri geniĢ yayılmıĢdır. Onların müqayisəli sadalanmasına baxsaq, istər baĢ sözlərdə, istər baĢ və son hərflərdə o qədər oxĢarlıq, yaxınlıq vardır ki, onu təsadüf |