Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

-lıq
formantı ahəng qanununun tələbi ilə dörd variantda: 
-lıq, 
-
lik
, 
-luq, -liik
Ģəklində çıxıĢ edir, 
-lıq
affiksi ismə aid 
olduğundan əksər hallarda isim əmələ gətirir. Dar, 
məhdud bir çərçivədə isə sayları və sifətləri 
substantivləĢdirir. 
Bu Ģəkilçi dilimizdə çoxlu mənalarda iĢlənərkən 
həm konkret, həm də mücərrəd isimlər yaradır. Məs, 
qarşılıq, yaxşılıq, gözəllik
, 
beşlik
, 
təklik, tənhalıq, 
bahalıq, qocalıq
və s. Göründüyü kimi, belə mənalar 
toponimlərə aid edilə bilməz. Ona görə də 
-lıq
formantı 
bütün mənaları üzrə toponimlərdə təzahür edə bilməz. 
Naxçıvan MR toponimikası üzərində apardığımız 
müĢahidələrə əsasən aĢağıdakı mənalarda 
-hq 
formantı 
toponimik adların tərkibində çıxıĢ edir: 
I . Hər hansı bir Ģeyin, , əlamətin daha çoxluğunu 
göstərmək üçün prof. M.Hüseynzadə 
-hq
affiksini, bu 
məqamdakı funksiyasını kəmiyyət kateqoriyası Ģəkilçisi 
ilə eyniləĢdirir. Bizcə, 
hq
formantının bu məqamdakı 
çıxıĢı heç cür kəmiyyət kateqoriyası hesab edilə bilməz, 

---

hər hansı bir əlamətin və əĢyanın çoxluğunu bildirən 
hq
formantı Naxçıvan MR toponimikasında aĢağıdakı 
hallarda özünü göstərir: 
a)
Zəylik (Naxçıvan MR) 
b)
Qarğılıq (Nax.) 
qəsəbə, 
qeyd etməliyik 
ki, Qarğılıq Masallı və Xaçmaz rayonlarında da vardır 
(STA. 203) 
v) alçalıq (Ordubad) 
dağ və mədən
q) tənəklik (Ordubad) 
çöl
ğ) qarağaclıq (Ordubad) g
övşən.
Əlbəttə, bu formantın köməyi ilə yaranmıĢ 
toponimlərin ilkin mənaları ilə müasir vəziyyətini 
eyniləĢdirmək olmaz. 
2. 
hq
formantı bu və ya digər yerin öz daxili 
keyfiyyətini bildirir. Məsələn: 
a)
gillik (Naxçıvan MR) 
b)
Ģoranlıq. 
-ınc formantı türk mənĢəli affıkslərin ən 
qədimlərindəndir. 
Dörd 
variantda 
iĢlənməsinə 
baxmayaraq, müasir türk dillərində 
h
və 
hq
formantlarına nisbətən az məhsuldardır. Buna görə də bu 
Ģəkilçinin köməyi ilə yaranmıĢ toponimlər də nisbətən 
azdır. Bununla belə, bu formantla düzəlmiĢ toponimlər 
tədqiqat üçün daha maraqlıdır. Çünki bu formıant həm 
toponimin türk mənĢəli olmasını sübut edir, həm də 
tarixən qədimdən yaranmasından xəbər verir. Inc 
for-mantı Ic, Ġc, Uc, Üc Ģəklində qədimdən mövcuddur. 
Bununla belə, 
n
samitini bitiĢdirici ünsür hesab etmək 
olmaz. V. Banq Q. Ramsted və baĢqaları 
nc
kompleksini 
mənaca, mənĢəcə bitiĢik halda qəbul etmiĢlər. Hər halda 
ıc
və 
uıc
görünür, tarixən eyni mənĢədən nəĢət etmiĢlər. 

---

Çünki 
arıc- annc, tıxnc-tıxanc
vo s. kimi sözlər tarixən 
paralel iĢlənmiĢdir. Bu formant istər tarixi aspektdə, 
istərsə də müasir vəziyyətdə türk dillərində müxtəlif 
Ģəkildə təzahür edir. Məs. türkmən 
dilində 
eç.
türk dilində 
ıc, iç, 
özbək dilində 
ıç, iç, 
uç, üç, 
çuvaĢ dilində 
aç
və s. Ģəkildə təzahür edir. 
Qədim türk dili abidələrində isə bu formant geniĢ 
yayılmıĢ affikslərdən biri kimi isim, sifət, zərf yaratmağa 
xidmət etmiĢdir. Məs. Mahmud KaĢqarinin məĢhur 
lüğətində 
kemaç
, 
aşaç, tikiç
sözlərinin tərkibində 
aç, iç
formantları vardır ki, onlar da yeni sözlər yaratmağa 
xidmət etmiĢlər. Bu Ģəkilçilər əsasən, əlamət və alət 
məzmunları ifadə edir. Yeri gəlmiĢkən qeyd etmək 
lazımdır ki, 
-ac, -ıc, -ınc
formantları bəzən kökə elə 
birləĢir ki, onları müasir vəziyyətdə belə affiks hesab 
etmirik. Məs., 
arxac, qılınc, ovuc
kimi sözlərdə 
arxa-c, 
qıl-mc
. 
ov-uc 
morfemləri diqqəti cəlb etmir. Əlbəttə, 
etimoloji 
tədqiqat zamanı belə sözlərin daxili 
formasından çıxıĢ etmək və mütləq onları hissələrə 
ayırmaq, lazımdır. Lakin bu gün onları kök və Ģəkilçi 
deyə hissələrə ayırmaq olmur. 
Yen kəlmiĢkən qeyd etmək lazımdır ki, bu gün sıra 
saylan əmələ kətirən 
-mcı, -inci, -uncu, -üncü
Ģəkilçiləri 
də çox güman ki, 
nc
səs kompleksindən törəmiĢdir. 
Çünki 
nci
səs kompleksi eyni funksiyanı – 
qaxınc
sözündəki funksiyanı 
beşinci, altıncı 
sözlərində də 
yerind yetirir. Naxçıvan MR-dakı toponimlərdə də 
nc, 
ınc, inc
formantlanna rast gəlirik. Əlbəttə, bu formantlar 
da tarixən yuxanda dediyimiz mənĢədən nəĢet edərək 
eyni istiqamətdə inkiĢaf etmiĢ, eyni funksional 
səviyyədə yeni adlar yaratmıĢdır. Bunlardan biri 
QI incə

---

sözü tərkibindəki 
inc 
affiksidir. Bu sözü bütövlükdə xalq 
etimologiyası əsasında təhlil edərək, əlbəttə, elmdən 
kənara çıxmıĢ və buradakı 
inc
affiksinə heç əhəmiyyət 
də verməmiĢlər. Beləliklə, 
Əli-incə l-ci
Ġmam Əlinin 
incəliyinə aid edilmiĢ və yaxud 
əlini-çək
kimi izah 
olunmuĢdur. 
Əliniçək
və ya 
Əlinçək
aĢağıdakı əfsanə 
əsasında əmələ gəlmiĢdir ki, guya Teymur Ləngin 
qoĢunları həmin qalanı mühasirə etmiĢsə də, onu təslim 
edə bilməmiĢdir. Qalanı müdafiə edənlər əlini çək deyə 
öz qətiyyətlərini bildirmiĢlər. Doğrudur, xalqımızın 
mətanət və qətiyyətini ifadə edən, onun yenilməzliyini 
bildirən belə sözlər yarana bilər, lakin tarixi faktı da 
unutmaq olmaz. 
DİLÇİLİYİN SAHƏ VƏ ŞÖBƏLƏRİ