Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

qa, va, ba, ma
və s. 
təkrar olunan elementləri Oka, Tımaka, Volqa və s. 
toponimlərə də aid edir. 
А. X. Vostokovdan sonra topoformantların 
yayılma cəhəti N. Ġ. Nadejdinin də diqqətini cəlb 
etmiĢdir. Lakin o, bir neçə 
(va, qa, ma
və s.) 
topoformantlardan bəhs etmiĢ, bəzi hallarda düzgün elmi 
nəticələrə gələ bilməmiĢdir. 
Müqayisəli-tarixi metoda qədər yer adlarının 
tədqiqi maraqlı, əyləncəli, həm də asan görünürdü. Bu 
metoddan sonra elm hər hansı təsadüfi oxĢarlıqdan 
istifadə edərək çıxarılan etimoloji mənanı düzgün hesab 
etmədiyindən topoformantın struktur elementləri nəzərə 
alınmalı oldu. Bu üsul indi toponimlərin mənĢəyini 
tapmağın yeganə yolu hesab edilirdi. Bu səbəbdən də 
nəinki dilçilər, habelə səyyah- coğrafiyaçılar da 
toponimin struktur təhlilinə əhəmiyyət verməyə 
baĢladılar. Bu sahədə XIX əsrin böyük rus səyyahı
V.Ġ.Semyonov-TyanĢanskinin 
fəaliyyəti daha çox 
diqqəti cəlb edir. O, keçmiĢdə Baltik qəbilələrinin 
ġərqi-Avropa düzənliklərində yerləĢdirilməsini sübut 
etmək üçün toponimik adların mənasından istifadə 
etmiĢdir. V. Ġ. Semyonov- TyanĢanski Narva çayının 
qolu olan Plyusa çayının Litva çayları olan Drisa, Lübisa 
və s. ilə fonetik yaxınlığına xüsusi diqqət yetirmiĢdir. 
Buna görə də 
«sa»
formantını təkrarlanan struktur ünsür 
kimi fəal topofomiant hesab etmiĢdir. Alim 1916-cı ildə 
nəĢr edilmiĢ «Avrasiya qitəsində insanların məskən 
salması və slavyanların ulu yurdu» adlı əsərində Baltik 
dənizi rayonundakı toponimlərdə təkrarlanan 
qunıs, 
qont, yane 
və s. formantlara diqqəti cəlb edir, həmin 

---

əsərdə Semyonov- TyanĢanski bu formantların təsadüfi 
deyil, zəruri-qanunauyğun Ģəkildə yayıldığını göstərirdi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Semyonov-TyanĢanskinin 
coğrafiyaĢünas-səyyah olmasına baxmayaraq, onun 
tədqiqatı sonrakı dilçi və coğrafiyaĢünaslar üçün 
müəyyən örnək olmuĢ və yeri gəldikcə ondan geniĢ 
istifadə etmiĢlər. Belə ki, alimin Lux çayı vadisində olan 
toponimlərdəki 
-ex, -ix. -ux
formantlarına diqqəti cəlb 
etməsi sonrakı alimlər tərəfindən təqdir edilmiĢdir. V. A. 
Nikonov, Y. M. Pospelov kimi müasir ono- mast alimlər 
həmin formantın areallar üzrə yayılma regionunun 
Semyonov-TyanĢanskinin 
mövqeyindən 
müəyyənləĢdirmiĢlər. 
Toponimikanın 
coğrafiyadan 
daha 
çox 
linqvistikanın obyekti olduğu aydınlaĢdıqdan sonra bir 
sıra görkəmli alimlər bu istiqamətdə tədqiqat aparmağa 
baĢladılar. Dilçilik tipoloji struktur təhlilə yüksək qiymət 
verməyə baĢladı. Buna görə də onomastikanın nisbi 
müstəqil qolu kimi toponimika xüsusi tədqiqat sahəsinə 
çevrildi. 
Bu sahədə A. V. Superanskaya
1
, A. P. Dulızon
2
, 
1
Матвеев А. К. Некоторые вопросы лингвистического анализа 
субстратной топонимики. ВЯ. 1965. №6.- 
2
С с м й о н о в- Гйаншамски П. Географические 
собразнениия расселения человечества в Лвроазии и о про 
родине Славян. «Землеведение» 1916. №1 – 2. Он же 
наблюдения по антропогсографии – Вкн. «Как изучат свой 
край». 
■ С>перанская Л. Б. Тиш.' и структура географических 
названий. Вкн. «Лингвистическая терминология и прикладная 
топонимика» М. 1964. 59. 

---

A.K.Matveyev
2
, Y.M.Pospelov
1
və s. görkəmli alimlərin 
fundamental tədqiqləri dilçiliyin nailiyyətləri hesab edilə 
bilər. Toponimikanın inkiĢafından danıĢarkən B. A. 
Serebrennikovun xüsusi xidmətlərini qeyd etməmək 
olmaz. B. A. Serebrennikov rus dili materialları əsasında 
Rusiya ərazisindəki topofor- mantlara sanballı əsərlər 
həsr etmiĢdir. O, hətta vokal və konsonant səslərin 
formant səviyyəsində toponimlərdə çıxıĢ etməsindən 
bəhs etmiĢ Perm vilayəti ərazisindəki toponimləri bu 
aspektdə tədqiq etmiĢdir.
2 2 3 3 4 5
B. A. Serebrennikov toponimik tədqiqatda əsasən 
tarixi- etimoloji üsula üstünlük verir. Məlumdur ki. 
etimologiyada xalq etimologiyası və elmi etimologiya 
mövcuddur. Bəlli olduğu üzrə, uydurma xalq 
etimolokiyası etimonu zahiri fonetik və morfoloji 
uyğunluğundan çıxıĢ edir və çox zaman etimonu 
uydurma üsulla yanlıĢ mənalandırır. Bu səbəbdən də çox 
vaxt xalq etimologiyası rədd edilir. B. A. Serebrennikov 
isə bəzən belə oxĢarlıqdan istifadə etməyi nəinki 
mümkün, habelə lazımlı hesab edir. 
1
П о с п е л о в И. М. «О методике топонимического 
исследования». Жури. Совет, финноугроведении» 1968. № I. 
2
Дульзон А. Г1. Гидронимнчсский ареал – мин южной части 
Сибирии В кн «Топонимика Востока». М. 1962. 
3
Серебренников Б. Л. «О причинах возникновения некоторых 
специфических особенностей развития лрсвненсрмского 
вокализма и оисонантизма». «Проблемы современной 
филологии». М. 1965. 
3
Никонов В. А. «География русских суффиксов» 1959. 
5
Белетций А. А. «Лексикология и теория языкознания». Киев. 
1972 . 

---

V. A. Nikonovun rus suffikslərinin yayılma 
istiqamətləri və səbəbləri üzərində apardığı elmi tədqiqat 
iĢi topoformantların ümumiləĢdirilməsinə çox kömək 
etmiĢdir.
3 
Toponimik materialın toplanması və təsiri ilə 
A. A. Beletski
1
və 0. N. Trubaçov
1
daha çox məĢğul 
olmuĢlar. 
O. N. Trubaçovun monoqrafiyası toponimlərin 
for-mantlar metodu üzrə tədqiqi tarixində xususi etap 
olmuĢdur. Trubaçov formantlardakı müasir və mənĢəcə 
ümumiliyi mütləq mənada 
göz önünndə saxlamıĢdır. Bunsuz formantların 
mahiyyətini dərk etmək olmazdı. Məsələn, rus 
dilçiliyində A. M. SeliĢev məhz bu cür hərəkət 
etdiyindən formantlar üzrə tədqiqat aparan butun 
sələflərindən irəli gedə bilmiĢdir. 
Rus dilindəki məhsuldar suffikslərin nəzəri 
ümumiləĢmələrlə ən geniĢ areal tədqiqatı V. A. 
Nikonovun
2 3
adı ilə bağlıdır. Nikonov rus düzəltmə 
toponimlərini suffiksal ümumiləĢdirmədən əlavə, 
onların, daha geniĢ yayıldığını göstərir. O, qeyd edir ki, 
rus toponimlərinin 90 – 94 faizini suffikslərlə düzəlmiĢ 
toponimlər təĢkil edir. 
Azərbaycan toponimlərinə gəldikdə isə hələ bu 
1
Трубачов О. Н. “Названия рек правобережной Украины". М. 
1968 г. 
2
С с л и ш с п Л. М. «Из старой и новой топонимики». Труды 
Московского Ин-та философии литературы и истории. Г. 5. 
1939 г. 
3
Никонов 13. А. «География русских суффиксов». 1959. т. 5, № 
2. 

---

günə qədər dilimizin fəal suffıksləri əsasında yaranmıĢ 
toponimlər nə ümumiləĢdirilmiĢ, nə də dərindən tədqiq 
edilmiĢdir. 
Naxçıvan toponimləri üzərində struktur-semantik 
mövqedən aparılan tədqiqat nəticəsində belə bir qəti 
fikrə gəlmək olur ki, buradakı toponimlərin 90 – 96 
faizini öz milli məhsuldar suffikslərimizin köməyi ilə 
yaranan adlar təĢkil edir. Onlardan bir neçəsinə nəzər 
salaq: 
-tıq formantı Naxçıvan MR ərazisində geniĢ 
yayılmıĢ, toponimlərdə tez-tez təkrar edilir. Bu formant 
bütün türk dillərində məhsuldar suffiksdir. Dilimizdə