Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

Fäaliyyät-4
Fäaliyyät-4
 
40° şm. enliyi üzrə Bakı şəhəri ilə verilən məntəqələr arasındakı məsafələri hesablayın.
 
Bakı 50° ş.u.
Bakı 50° ş.u.
Bakı 5
 
0° ş.u.
Pekin 117° 
 
ş.u.
Ankara 32° ş.u.
Vaşinqton 78° q.u.
8. 
MİQYAS 
Orbital stansiyadan 
Yer səthinin görünüşü
Lupa altında 
mikroorqanizmlər
İnsanlar müxtəlif avadan-
lıqlar vasitəsilə ətrafda 
olan obyektləri tədqiq 
edirlər. Bunun üçün ob-
yektlərin görüntüsü böyü-
dülür və ya kiçildilir. 
· Sizcə, obyektlərin böyüdülməsi və kiçildilməsi nə üçün lazımdır?
· Ətrafımızda olan obyektləri öyrənmək üçün  onların hansılarını kiçiltmək, 
hansılarını isə böyütmək tələb olunur? 
Miqyasa əsasən xəritədə Xəzər dənizinin şimalından cənubuna qədər olan məsafəni 
tapın.
Müzakirə edək: Xəzər dənizinin müxtəlif təsvirlərdə fərqli ölçülərdə göstərilməsi 
nə ilə əlaqədardır?
Yada salın. 
Yada salın. 
Miqyas-plan – xəritə və qlobusda  həqiqi məsafələrin neçə dəfə kiçil-
diyini göstərən kəsrdir.
 1: 22000000
1:10 000000
1:6000000
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bəzi  coğrafi  obyektlər  böyük  ərazi  əhatə  etdiyinə  görə  onlar  arasındakı 
həqiqi  məsafələr  kiçildilərək  plan  və  xəritələrdə  təsvir  edilir.  Bunun  üçün 
miqyasdan istifadə olunur.  Miqyasın üç növü var: ədədi, izahlı, xətti.
Ədədi  miqyas  –  surəti  vahid,  məxrəci  isə  coğrafi  obyektlərin  kiçilmə 
dərəcəsini göstərən yuvarlaq ədəddən ibarət kəsrdir. Məsələn 1:500, 1:5000 
ədədi miqyaslarında məntəqələr 500 və 5000 dəfə kiçildilib. Miqyasın məxrə-
cindəki  rəqəm,  yəni  miqyasın  kəmiyyəti  böyüdükcə,  kiçilmə  dərəcəsi  də 
müvafiq olaraq artır, yəni miqyas kiçilir.
Ədədi miqyas izahlı miqyas şəklində də verilə bilər. Bu zaman kəsrlə veri-
lən ədədi miqyasın surətindəki vahid məsafə sm-lə, məxrəcdəki həqiqi məsafə 
25
24
1:100
1:1000
1:100000
1:1000000
1 sm = 1m
1sm = 10m
1sm = 1000m 
və ya 1sm=1km
1sm = 10 km
Xətti miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
1 
0
3 
4 
5 m
1
2 
10 
0
30 
40 
50 m
10
20 
1 
0
3 
4 
5  km
1
2 
10 
0
30 
40 
50 km
10
20 
Yer kürə formasında olduğuna görə, ekvatordan qütblərə doğru paralel çevrəsinin uzun-
luğu azalır. Ekvatorda 1°-lik paralel qövsünün uzunluğu 40076 km : 360 » 111,3 km-dir.
1°-lik paralel qövsünün ekvatordan qütblərə doğru dəyişməsi aşağıdakı kimidir:
Paralel çevrəsinin 
dərəcəsi   
Paralel çevrəsinin 
uzunluğu, km-lə
0° 
10°  
20°  
30°  
40°  
50°  
60°  
70°  
80°  
9
0°
111,3 109,6  104,6  96,5 
85,4 
71,7 
55,8 
38,2 
19,4 
0 km
Fäaliyyät-3
Fäaliyyät-3
Meridianların 1°-lik qövsünün uzunluğunu bilməklə məntəqələr arasındakı  məsafəni 
hesablayın.
 
40° şm. e.
 
40° şm. e.
 
40° şm. e.
Şm. qütbü
Ekvator
 
40° e.
c.
5550 km(90 - 40 = 50°; 50° ґ 111,1km)
Fäaliyyät-5
Fäaliyyät-5
Fiziki xəritədən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Materiklər
Ucqar nöqtələr arasında məsafə
Şimal
Cənub 
Dərəcə fərqi
km-lə fərqi
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya

---

27
26
A və B məntəqələri arasında həqiqi məsafə 
4000 km-dir. Bu məntəqələr arasında olan 
məsafəni xəritə üzərində müəyyən edib 
xəritənin  miqyasını tapın.
1. Ədədi miqyas:
2. İzahlı miqyas:
3. Xətti miqyas:
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
A
B
__ coğrafi obyektlərin kiçilmə dərəcəsini göstərən yuvarlaq 
ədəddən ibarət kəsrdir.  Surəti vahid, məxrəci isə coğrafi 
obyektlərin kiçilmə dərəcəsini göstərən yuvarlaq kəsr __ 
adlanır. __ ədədi miqyası izah edir. Ədədi və izahlı 
miqyasın qrafik ifadəsinə __ deyilir. __ yer üzərində istə-
nilən məntəqələr arasında olan məsafədir.
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Həqiqi məsafə
Miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
Xətti miqyas
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
isə  m  və  ya  km-lə  ifadə  edilir.  Məsələn,  1:500  ədədi  miqyası  1sm=5m, 
1:100000 isə 1 sm=1km kimi göstərilir.
Ədədi və izahlı miqyas qrafik şəkildə təsvir oluna bilər. Bu, xətti miqyas 
adlanır. 
9. 
RELYEFİN TƏSVİRİ
Coğrafi obyektlər hündürlüklərinə görə bir-birindən fərqlənir. Obyektlərin 
hündürlüyü nisbi və mütləq ola bilər. Əgər nöqtənin hündürlüyü okean və ya 
dəniz  səviyyəsindən  hesablanırsa,  bu,  mütləq  hündürlük  adlanır.  Plan  və 
xəritədə verilmiş hündürlüklər relyefin mütləq hündürlüklərini göstərir.
Yer səthində bir nöqtənin digər nöqtəyə şaquli xətt üzrə hündürlük fərqinə 
nisbi hündürlük deyilir. Nisbi hündürlüyü nivelir vasitəsilə ölçürlər. 
Planda relyef horizontalların köməyi ilə təsvir olunur. Fiziki xəritələrdə isə 
bu məqsədlə rənglərdən istifadə olunur.
Horizontal (izohipslər) – eyni mütləq hündürlüyə malik nöqtələri birləşdirən 
qapalı əyri xətlərdir. İki qonşu horizontal arasındakı hündürlük fərqinə kəsmə 
yüksəklik  deyilir.  Planın  hər  yerində  horizontallar  arasında  kəsmə  yüksəklik 
 
 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Müxtəlif relyef formaları fotoşəkil və əyri xətlərlə təsvir edilmişdir. Uyğunluğu mü-
əyyən edin.         
Müzakirə edək: Yer səthinin nahamarlıqlarını müstəvi üzərində necə təsvir 
etmək olar?
d
c
b
a
1:500000
1sm=5km
5 
0
15 
20 
25km
5
10 
· Dağlardan hansı daha hündür 
görünür?
· Yüksəkliyinə görə fərqli 
görünən dağların hündürlükləri 
nə üçün eynidir? 
5000 m
Cədvəli tamamlayın.
Xətti miqyasa əsasən planda və xəritədə məsafələri pərgarla ölçüb həqiqi 
məsafəni təyin etmək olar.
1:40000
1 sm = 250 km
Xətti miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
1 
0
3 
4 
5km
1
2 
Mütləq 
hündürlük
Dəniz    
Nisbi
hündürlük
0m
4
3
2
1

---