Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

29
28
 
eyni olur. Horizontalların bir-birinə yaxın çə-
kilməsi yamacın dikliyini, aralı çəkilməsi isə 
relyefin hamar və ya az meyilli olduğunu gös-
tərir. Yamacın meyilliliyi berqştrix vasitəsi ilə 
müəyyən  edilir.  Berqştrix  horizontala  per-
pendikulyar çəkilmiş, səth sularının axım isti-
qamətini  göstərən  qısa  xətlərdir.  Berqştrixin 
istiqaməti relyefin qabarıq (təpə, dağ və s.) və 
ya çökəklik olmasını müəyyən etməyə imkan 
verir. Qabarıq relyef formalarında berqştrixin 
istiqaməti – kənara, çökək relyef formalarında 
isə, əksinə – mərkəzə doğru çəkilir. Relyefin 
formasını  horizontallar  üzərində  yazılan 
rəqəmlərə  əsasən  də  müəyyən  etmək  müm-
kündür.  Çünki  horizontal  üzərində  yazılan 
__iki məntəqə arasındakı hündürlük fərqidir. Okean səviy-
yəsindən ölçülən hündürlük __ adlanır. __ mütləq hündür-
lükləri eyni olan  nöqtələri birləşdirən səlis əyri xətlərdir. 
Qonşu horizontallar arasındakı hündürlük fərqi __ adlanır. 
Plan və xəritələrdə relyefin formasını  __ əsasən təyin 
etmək mümkündür.
Plana əsasən suallara cavab verin.
1. Təpənin mütləq hündürlüyü nə qə-
dərdir? 2. Horizontallar arasında kəs-
mə yüksəklik nə qədərdir? 3. Təpənin 
hansı yamacı daha çox meyilli, hansı 
yamacı isə daha az meyillidir?
4. Velosipedçi Gülüstandan Alagölə 
gedib qayıtmışdır. Hansı istiqamətdə 
o, daha rahat hərəkət edər?
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
 
Təpəni horizontallarla təsvir edin:
.
a) 
; 
c) Şərq yamacı dik; d) Qərb yamacı hamar
Mütləq hündürlüyü 25 m b) Kəsmə yüksəkliyi 5 m; 
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Berqştrix
Horizontal
Kəsmə yüksəklik   
Nisbi hündürlük
Mütləq hündürlük
Təpənin horizontallarla təsviri
Şm
C
ALAGÖL
GÜLÜSTAN
155
155
160
160
160.7
160.7
150
150
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
10. 
PLANAALMA VƏ ONUN NÖVLƏRİ
Təqdim edilən şəkillərə diqqət yetirin. 
· Hansı 
 aerofotoşəkildə və planda müəyyən edə bilərsiniz? 
· Yer üzərindəki obyektləri plana necə köçürmək olar?
obyektləri
Müzakirə edək: 
1. Bir nöqtədə dayanmaqla 
məktəbin arxasındakı 
obyektləri plana qeyd etmək 
mümkündürmü? 
2. Həmin nöqtədən geniş 
ərazilərin planını çəkmək 
olarmı?
Yada salın. 
Yada salın. 
Plan ərazinin kiçildilmiş şərti işarələrlə təsviridir.
Məhəllin planında Yer səthinin kiçik sahələri təsvir olunur. Planaalma za-
manı  bütün  obyektlər  dəqiq  və  dolğun  əks  olunmalıdır.  Onun  miqyası                                     
1:10 000-ə qədər olur. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Şərti işarələrdən istifadə etməklə verilmiş ərazinin planını çəkin. 
hündürlüklərin yuxarı hissəsi mütləq yüksəkliyin artma istiqamətinə yönəlmiş 
olur.
 
5
4
3
2
1
4
3
2
1
159
159
Berqştrix
Horizontal
Kəsmə yüksəklik

---

31
30
Planaalma iki üsulla aparılır. Havadan planaalma orbital stansiyalar, kos-
mik  peyklər,  təyyarə  və  helikopterlərdən  çəkilmiş  şəkillər  əsasında  yerinə 
yetirilir. Bu üsuldan geniş ərazilərin, əlçatmaz obyektlərin planının çəkilmə-
sində istifadə edilir. 
 Yerüstü planaalma yer səthində aparılan ölçmə işləri ilə həyata keçirilir. 
Yerüstü planaalma mürəkkəb alətlərlə aparıldıqda dəqiq, sadə alətlərlə aparıl-
dıqda isə gözəyarı planaalma adlanır. 
Gözəyarı planaalma iki üsulla yerinə yetirilə bilər. Ətrafdakı obyektlərin 
aydın göründüyü kiçik və açıq ərazilərdə planaalma qütb üsulu ilə ( ) həyata 
keçirilir. Bunun üçün ərazidə qütb nöqtəsi  seçilir. Ətrafdakı obyektlər həmin 
nöqtədən planşetə köçürülür. 
a
Mətn  əsasında  məhəllin  planını  tərtib  edin: A  nöqtəsindən  şimal-şərqdə  500  m-də 
məktəb, şimal-qərbdə 600 metrdə körpü, cənub-qərbdə 800 metrdə   meşə,   cənub- 
şərqdə 400 metrdə çəmənlik yerləşir. Həmin məntəqələri miqyası 1:10000 olan planda 
qeyd edin.
__ orbital stansiyalar, təyyarələrdən çəkilən şəkillər 
əsasında yerinə yetirilir. Yer səthində aparılan ölçmə 
işləri ilə __ həyata keçirilir.  Bir nöqtədən obyekt-
lərin planşetə köçürülməsi __ ilə planaalma adlanır.                                   
__  ilə planaalma  əvvəlcədən müəyyən edilmiş 
gediş xətti üzrə aparılır. Üzərində planşet olan 
üçayaq  __ adlanır.      
Şəkillərdə verilən ərazilərin planı müvafiq olaraq hansı üsullarla alınmalıdır?
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
AÇAR  SÖZLÄR
Menzula
Qütb üsulu
Marşrut üsulu
Havadan planaalma
Yerüstü planaalma
Qütb nöqtəsində menzula  yerləşdirilir. Menzula üzərində yerləşdirilən xü-
susi cihaz məhəldə görünən obyektlərə qədər olan məsafələri ölçməyə imkan 
verir. Obyektlər seçilən miqyasa uyğun olaraq kiçildilir və şərti işarələrlə qeyd 
edilir. 
Yürüş və ekskursiyalarda marşrut planaalmasından istifadə ( ) olunur. Bu 
üsul daha geniş, mürəkkəb relyefə malik ərazilərin planaalınması üçün əlveriş-
lidir. Marşrut üsulu ilə planaalma zamanı menzula bir neçə nöqtədə qurulur və 
hər bir nöqtədən obyektlər plana köçürülür. 
b
a
Qütb üsulu ilə planaalma
Ağac
Məktəb
Bulaq
Bina
Marşrut üsulu ilə planaalma
b
Menzula – üzərində planşet olan üçayaq
1
1
2
2
3
3
4
4

---