Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

27
26
A və B məntəqələri arasında həqiqi məsafə 
4000 km-dir. Bu məntəqələr arasında olan 
məsafəni xəritə üzərində müəyyən edib 
xəritənin  miqyasını tapın.
1. Ədədi miqyas:
2. İzahlı miqyas:
3. Xətti miqyas:
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
A
B
__ coğrafi obyektlərin kiçilmə dərəcəsini göstərən yuvarlaq 
ədəddən ibarət kəsrdir.  Surəti vahid, məxrəci isə coğrafi 
obyektlərin kiçilmə dərəcəsini göstərən yuvarlaq kəsr __ 
adlanır. __ ədədi miqyası izah edir. Ədədi və izahlı 
miqyasın qrafik ifadəsinə __ deyilir. __ yer üzərində istə-
nilən məntəqələr arasında olan məsafədir.
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Həqiqi məsafə
Miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
Xətti miqyas
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
isə  m  və  ya  km-lə  ifadə  edilir.  Məsələn,  1:500  ədədi  miqyası  1sm=5m, 
1:100000 isə 1 sm=1km kimi göstərilir.
Ədədi və izahlı miqyas qrafik şəkildə təsvir oluna bilər. Bu, xətti miqyas 
adlanır. 
9. 
RELYEFİN TƏSVİRİ
Coğrafi obyektlər hündürlüklərinə görə bir-birindən fərqlənir. Obyektlərin 
hündürlüyü nisbi və mütləq ola bilər. Əgər nöqtənin hündürlüyü okean və ya 
dəniz  səviyyəsindən  hesablanırsa,  bu,  mütləq  hündürlük  adlanır.  Plan  və 
xəritədə verilmiş hündürlüklər relyefin mütləq hündürlüklərini göstərir.
Yer səthində bir nöqtənin digər nöqtəyə şaquli xətt üzrə hündürlük fərqinə 
nisbi hündürlük deyilir. Nisbi hündürlüyü nivelir vasitəsilə ölçürlər. 
Planda relyef horizontalların köməyi ilə təsvir olunur. Fiziki xəritələrdə isə 
bu məqsədlə rənglərdən istifadə olunur.
Horizontal (izohipslər) – eyni mütləq hündürlüyə malik nöqtələri birləşdirən 
qapalı əyri xətlərdir. İki qonşu horizontal arasındakı hündürlük fərqinə kəsmə 
yüksəklik  deyilir.  Planın  hər  yerində  horizontallar  arasında  kəsmə  yüksəklik 
 
 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Müxtəlif relyef formaları fotoşəkil və əyri xətlərlə təsvir edilmişdir. Uyğunluğu mü-
əyyən edin.         
Müzakirə edək: Yer səthinin nahamarlıqlarını müstəvi üzərində necə təsvir 
etmək olar?
d
c
b
a
1:500000
1sm=5km
5 
0
15 
20 
25km
5
10 
· Dağlardan hansı daha hündür 
görünür?
· Yüksəkliyinə görə fərqli 
görünən dağların hündürlükləri 
nə üçün eynidir? 
5000 m
Cədvəli tamamlayın.
Xətti miqyasa əsasən planda və xəritədə məsafələri pərgarla ölçüb həqiqi 
məsafəni təyin etmək olar.
1:40000
1 sm = 250 km
Xətti miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
1 
0
3 
4 
5km
1
2 
Mütləq 
hündürlük
Dəniz    
Nisbi
hündürlük
0m
4
3
2
1

---

29
28
 
eyni olur. Horizontalların bir-birinə yaxın çə-
kilməsi yamacın dikliyini, aralı çəkilməsi isə 
relyefin hamar və ya az meyilli olduğunu gös-
tərir. Yamacın meyilliliyi berqştrix vasitəsi ilə 
müəyyən  edilir.  Berqştrix  horizontala  per-
pendikulyar çəkilmiş, səth sularının axım isti-
qamətini  göstərən  qısa  xətlərdir.  Berqştrixin 
istiqaməti relyefin qabarıq (təpə, dağ və s.) və 
ya çökəklik olmasını müəyyən etməyə imkan 
verir. Qabarıq relyef formalarında berqştrixin 
istiqaməti – kənara, çökək relyef formalarında 
isə, əksinə – mərkəzə doğru çəkilir. Relyefin 
formasını  horizontallar  üzərində  yazılan 
rəqəmlərə  əsasən  də  müəyyən  etmək  müm-
kündür.  Çünki  horizontal  üzərində  yazılan 
__iki məntəqə arasındakı hündürlük fərqidir. Okean səviy-
yəsindən ölçülən hündürlük __ adlanır. __ mütləq hündür-
lükləri eyni olan  nöqtələri birləşdirən səlis əyri xətlərdir. 
Qonşu horizontallar arasındakı hündürlük fərqi __ adlanır. 
Plan və xəritələrdə relyefin formasını  __ əsasən təyin 
etmək mümkündür.
Plana əsasən suallara cavab verin.
1. Təpənin mütləq hündürlüyü nə qə-
dərdir? 2. Horizontallar arasında kəs-
mə yüksəklik nə qədərdir? 3. Təpənin 
hansı yamacı daha çox meyilli, hansı 
yamacı isə daha az meyillidir?
4. Velosipedçi Gülüstandan Alagölə 
gedib qayıtmışdır. Hansı istiqamətdə 
o, daha rahat hərəkət edər?
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
 
Təpəni horizontallarla təsvir edin:
.
a) 
; 
c) Şərq yamacı dik; d) Qərb yamacı hamar
Mütləq hündürlüyü 25 m b) Kəsmə yüksəkliyi 5 m; 
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Berqştrix
Horizontal
Kəsmə yüksəklik   
Nisbi hündürlük
Mütləq hündürlük
Təpənin horizontallarla təsviri
Şm
C
ALAGÖL
GÜLÜSTAN
155
155
160
160
160.7
160.7
150
150
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
10. 
PLANAALMA VƏ ONUN NÖVLƏRİ
Təqdim edilən şəkillərə diqqət yetirin. 
· Hansı 
 aerofotoşəkildə və planda müəyyən edə bilərsiniz? 
· Yer üzərindəki obyektləri plana necə köçürmək olar?
obyektləri
Müzakirə edək: 
1. Bir nöqtədə dayanmaqla 
məktəbin arxasındakı 
obyektləri plana qeyd etmək 
mümkündürmü? 
2. Həmin nöqtədən geniş 
ərazilərin planını çəkmək 
olarmı?
Yada salın. 
Yada salın. 
Plan ərazinin kiçildilmiş şərti işarələrlə təsviridir.
Məhəllin planında Yer səthinin kiçik sahələri təsvir olunur. Planaalma za-
manı  bütün  obyektlər  dəqiq  və  dolğun  əks  olunmalıdır.  Onun  miqyası                                     
1:10 000-ə qədər olur. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Şərti işarələrdən istifadə etməklə verilmiş ərazinin planını çəkin. 
hündürlüklərin yuxarı hissəsi mütləq yüksəkliyin artma istiqamətinə yönəlmiş 
olur.
 
5
4
3
2
1
4
3
2
1
159
159
Berqştrix
Horizontal
Kəsmə yüksəklik

---