Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

45
44
16. 
YERİN ÖZ OXU ƏTRAFINDA HƏRƏKƏTİ
00 
Amerikada yaşayan dostu saat 17 - da Fəridə zəng edib , “sabahın xeyir” dedikdən 
sonra  onun  ad  gününü  təbrik  edir.  Fərid  dostunun  nə  üçün  axşam  çağı  “sabahın 
xeyir” deməsinə təəccüb qalır. 
· Axşamüstü olmasına baxmayaraq, nə üçün Fəridin dostu ona “sabahın xeyir” deyir?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Şəklə əsa-
sən ölkələrdə günün hansı vaxtı oldu-
ğunu  müəyyən  edin  və  cədvəli  ta-
mamlayın. 
Dövlətlər 
Gecə 
Gündüz
Avstraliya
Meksika
Yaponiya
Çin 
Argentina
Müzakirə edək. Müxtəlif ölkələrdə vaxtın fərqli olmasının  səbəbi nədir? 
Yerin  sutkalıq  hərəkəti  nəticəsində 
gecə və gündüz bir-biri ilə növbələşir. 
Yerin Günəşə doğru çevrilən yarımkü-
rəsində gündüz, əks tərəfində isə gecə 
olur. Yer kürəsi Günəş ətrafında meyilli 
hərəkət etdiyi üçün gecə və gündüzün 
uzunluğu  da  coğrafi  enlikdən  asılı 
olaraq dəyişir. Ekvator üzərində ilboyu 
təqribən 12 saat gecə və 12 saat gündüz 
müşahidə  edilir.  Qütblərə  doğru  get-
dikcə  yayda  gündüzün,  qışda  isə  ge-
cənin uzunluğu artır. 
Yerin  öz  oxu  ətrafında  hərəkəti 
Məntəqələr  arasında  yerli  vaxt  fərqini  təyin  etmək  mümkündür.  Bunun 
üçün coğrafi uzunluq fərqi 4-ə vurulur və 60 dəqiqəyə bölünür. Məsələn, Bakı 
50° ş.u.-da Madrid isə 4°q.u.-da yerləşir. Onlar arasında 54° uzunluq fərqi var 
(50° +4 =54 ). Vaxt fərqi isə 3 saat 36 dəqiqə (54 
ґ
 4= 216 : 60 = 3 saat 36 dəq.) 
olur. 
İstənilən məntəqədə yerli vaxt ondan şərqdə yerləşən məntəqələrdən geri, 
qərbdə yerləşən məntəqələrdən isə irəli olur. 
Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti ilə bağlı olaraq bir sıra sutkalıq ritmik pro-
seslər  yaranır.  Gecə  və  gündüzün  yaranması,  sutkalıq  brizlər,  qabarma  və 
çəkilmə  hadisəsi  bilavasitə Yerin  sutkalıq  hərəkəti  ilə  əlaqədardır.  Havanın 
temperaturunun sutka ərzində dəyişməsi, bütün canlıların və insanların  həyat 
tərzi də yerin sutkalıq hərəkətindən asılı olaraq müəyyən ritmikliyə, yəni dövri 
olaraq təkrarlanmaya malikdir. 
° 
°
nəticəsində həm də vaxt fərqi yaranır. Yer kürəsi qərbdən şərqə doğru hərəkət 
edir və tam dövrəni 24 saata başa vurur, yəni 1 saat ərzində 15° (360° : 24 saat  
= 15°), 4 dəqiqə ərzində isə 1° (60 dəq : 15° = 4 dəq) dönür. Odur ki, Günəş 
şüaları Yer səthini şərqdən qərbə doğru meridianlar üzrə işıqlandırır. Ona görə 
də eyni bir meridian xətti üzərində yerləşən məntəqələrdə Günəş eyni vaxtda 
çıxır və batır.
Bir meridian xətti üzərindəki vaxt yerli vaxt adlanır.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Sutkalıq ritmik proseslər
Yerli vaxt 
Vaxt fərqi
Yerin sutkalıq hərəkəti nəticəsində gecə ilə gündüz növ-
bələşir  və  Yer  üzərində  __  yaranır.  Eyni  meridian 
üzərində  yerləşən  məntəqələrdə  __  eyni  olur.  Yerin 
sutkalıq  hərəkəti  nəticəsində  müəyyən  ardıcıllıqla 
təkrarlanan hadisələr __ əmələ gətirir. 
1. Bakının yerli vaxtına əsasən cədvəldə verilmiş şəhərlərin yerli vaxtını hesablayın. 
00
2.  Bakı  şəhərində  (40
°
  şm  en.  50
°
  ş.u.)  yerli  vaxtla  saat  14   olduqda,  30
°
  şərqdə 
yerləşən  A  məntəqəsində saat neçə olar?
Bakı 50
°
 ş.u. 
Pekin 117
°
 ş.u.
Madrid  4
°
 q.u.
Nyu-York  73
°
 q.u.
00
12
Gündüz
Gecə
Gündüz
Gecə
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
A məntəqəsi ilə B, C və D məntəqələri arasında yerli vaxt fərqini müəyyən edin.
Məntəqə
B
C
D
Vaxt fərqi
A
C
B
D

---

46
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Xəritəyə əsasən təyin edin: 
a) Yay gündönümündə A, B, C məntəqələrinə Günəş şüalarının düşmə 
bucağını.   
b) A və B məntəqələri arasındakı yerli vaxt fərqini.    
4. Verilmiş sxemə uyğun gələn 
fotoşəkli seçin. 
Fikrinizi əsaslandırın.
a
b
2. 22 iyunda hansı 
məntəqədə gündüzün 
uzunluğu daha çoxdur?    
A
C
B
0° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 80° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 
80°  90° 
Bakı
Ekvator
90° 
A
B
C
3. “Əgər Yer planeti Veneranın 
orbiti üzrə fırlansaydı, onda Yerdə 
yaşayış ola bilməzdi” fikri ilə 
razısınızmı? 
Cavablarınızı əsaslandırın.

---

47–64
YER SƏTHİNİN RELYEFİ
18. Xarici amillərin relyefə təsiri 
19. Dağların yaranması
20. Düzənliklərin müxtəlifliyi
21. Okean dibinin relyefi
22. Yeraltı sərvətlər necə paylanıb       
23. Praktik dərs. Azərbaycan 
Respublikasının relyefi 
24. Azərbaycan Respublikasının  
faydalı qazıntıları
17. Yerin daxili prosesləri
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
4
4

---

A
B
17. 
YERİN DAXİLİ PROSESLƏRİ
· Zəlzələ, vulkan və 
qeyzerlərin başvermə 
səbəblərini necə izah 
etmək olar? 
49
48
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Yerin daxilində baş verən proseslərin yaratdığı relyef formalarını müəyyən edin. 
    Dağ                      
Çay dərəsi                 
Düzənlik
Krater
Müzakirə edək: Zəlzələ və vulkanlar Yer səthinin relyefinin formalaşmasına necə 
təsir edir?  
Yerin daxilində yüksək temperatur və təzyiq müxtəlif proseslərin baş ver-
məsinə səbəb olur. Bu proseslər endogen proseslər adlanır. Endogen proses-
lərin təsiri ilə Yerin litosfer təbəqəsində   şaquli və üfüqi hərəkətlər baş verir. 
Onlara tektonik hərəkətlər deyilir. 
Onlar  daim  hərəkətdə  olub,  bir-biri  ilə  toqquşur  və  ya  kənarlaşır.  Bu 
hərəkətlər zəlzələ və vulkanlarla müşayiət olunur. Yerin inkişafının ilk dövr-
lərində vahid okean – Pantalass və vahid quru – Pangeya  mövcud idi. Sonrakı 
dövrlərdə onlar endogen proseslərin təsirindən parçalanaraq müasir materik və 
okeanları əmələ gətirmişdir. 
Tektonik hərəkətlər nəticəsində litosfer dərin 
çatlarla iri hissələrə  ayrılmışdır.
Yerin dərinliklərində baş verən __ proseslər litosferdə şaqu-
li və üfüqi hərəkətlərə səbəb olur. Onlar __ adlanır. Daxili 
qüvvələrin yaratdığı relyef formalarına __ deyilir.
Morfostruktur
Tektonik  hərəkətlər
İri relyef formaları
Litosfer təbəqəsində  baş verən şaquli və üfüqi hərəkətlər
Materik çıxıntıları və okean çökəklikləri
Sıra dağlar, vulkan kraterləri, okean çökəklikləri
Uyğunluğu müəyyən edin.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Tektonik hərəkətlər 
Morfostruktur
Endogen
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Materiklər hər tərəfdən okean suları ilə əhatə olunan nəhəng quru parça-
larıdır. Materik çıxıntıları və okean çökəklikləri planetimizin ən böyük relyef 
formalarıdır.  Daxili  proseslərin  fəaliyyəti  ilə  yaranan  relyef  formaları  mor-
fostruktur adlanır. Morfostrukturlara qurudakı və okean dibindəki sıra dağlar, 
vulkanlar, böyük düzənliklər, dərin okean çökəklikləri və s. daxildir.
200 mln. il əvvəl
135 mln. il əvvəl
Müasir dövr 
1) Verilmiş məntəqələrin 
coğrafi koordinatlarını təyin 
edin. Nəzərə alın ki, 1 ildə 
quru parçaları təxminən bir-
birindən 6 sm-ə qədər uzaq-
laşır. 
2) Xəritə-sxemdə verilən 
məntəqələrin bir-birindən  
uzaqlaşması neçə ilə baş 
vermişdir?
Ekvator
Ekvator
Ekvator

---