Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

53
52
19. 
DAĞLARIN YARANMASI
· Dağlar bir-birindən 
hansı əlamətlərinə 
görə fərqlənir?  
1. Ən yüksək dağ silsiləsi
2. Dağların ən yüksək zirvəsinin adı 
və hündürlüyü.
Avrasiya Afrika Şimali 
Amerika
Cənubi 
Amerika
Avstraliya
Müzakirə edək: Dağların  xarici görünüşünə və yüksəkliyinə ğörə  bir-birindən 
fərqlənməsini necə izah etmək olar?
Yer səthinin əsas relyef formala-
rından biri olan dağlar qurunun 40%-
dən  çox  hissəsini  əhatə  edir.  Dağlar 
bir-birindən yaranmasına, yəni mən-
şəyinə və yaşına görə fərqlənir. Mən-
şəyinə görə dağlar tektonik və vulka-
nik olur.  
Tektonik dağlar qırışıq, faylı və 
qırışıq-faylı qruplara  bölünür ( ). 
Qırışıq  dağlar  seysmik  zonalar-
da,  süxur  laylarının  sıxılması  nəti-
cəsində  yaranır.  Dünyanın  ən  uzun 
qırışıq dağ sistemi Şimali və Cənubi 
Amerikanın  qərbində  yerləşən  Kor-
dilyer-And  dağlarıdır.  Alp-Himalay 
dağ sistemində yerləşən – Alp, Qaf-
qaz, Kopetdağ, Pamir, Hindiquş, Hi-
malay və Afrikadakı Atlas dağları da 
qırışıq dağlardır. 
Qırışıq-faylı dağlar Yer kürəsin-
də  seysmik  fəallığını  tamamilə  itir-
a
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Qırışıq-faylı
Faylı 
Tektonik dağlar
Qırışıq
Vulkanik dağlar
Mətndən və dünyanın fiziki xəritəsindən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Dağlar mənşəyinə görə __ və __ qruplara bölünür. __ dağlar 
yer qabığı süxurlarının qırışmasından yaranır.  Seysmik fəal-
lığını itirmiş zonalarda __ dağlar formalaşır.  Yenidən tek-
tonik proseslərə məruz qalan ərazilərdə __ dağlar  yaranır. 
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Dağın adı Mənşəyi (tektonik, vulkanik)
Yaşı (cavan, qədim)
Materiklər
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya
məmiş ərazilərdə yaranır. Belə dağlar (
) yenidən tekto-
nik proseslərə  məruz  qalmışdır.
Faylı dağlar seysmik zonalardan kənarda yerləşən, zəif parçalanmış ərazi-
lərdəki qədim dağlardır. Onlara Kap, Əjdaha, Ural, Appalaç, Skandinaviya, 
Böyük Suayrıcı və s. misal ola bilər.  
Vulkanik dağlar. Bəzi dağlar vulkanların fəaliyyəti nəticəsində yaranır ( ). 
Adətən, belə dağlar silsilə yaratmır və konus formasında olur. Nisbi hündür-
lüyünə görə dünyada ən yüksək vulkanik dağ Havay adalarındakı Mauna-Kea 
dağıdır (10040 m). Elbrus, Kazbek, Savalan, Etna, Vezuvi, Kamerun, Koto-
Tyan-Şan, Altay, Sayan
b
Adları  çəkilən dağları mənşəyinə görə qruplaşdırın.
Qafqaz,  Kotopaxi,  Alp, Himalay, Etna, Ural, Appalaç, Kazbek, And, Klimancaro, 
Pamir, Elbrus, Vezuvi.
Tektonik dağlar ________________________________________________
Vulkanik dağlar ________________________________________________
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Qırışıq-faylı 
dağlar.
Süxur laylarının 
qırılmalar və 
sıxılmalarla  
qalxıb-enməsi.
a
1 
2 
1 
2 
Faylı  dağlar.
Süxur laylarının qı-
rılmalar üzrə 
qalxan hissəsi  – 
hors  ( ),  enən 
hissəsi – qraben 
( ) adlanır.
t
1
2
Qırışıq dağlar.
Süxur laylarının çö-
kən hissəsi – sin-
klinal 
,  qalxan 
hissəsi – anti-
klinal ( )  adlanır.
 ( )
1
2
b
Vulkanik 
dağlar.
Belə dağlar 
silsilə yaratmır 
və konus 
formasında 
olur. 
paxi və s. vulkanların fəaliyyəti nəticə-
sində yaranan  dağlardır.  
Yaşına görə dağlar cavan və qə-
dim olur. Cavan dağlar hündür və 
kəskin parçalanmış olur. Qırışıq dağ-
lar cavan dağlardır. Qədim dağlar xa-
rici qüvvələrin təsiri ilə dağıldığından 
hündürlükləri az olur və nisbətən zəif 
parçalanır. Faylı dağlar qədimdir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Dünyanın 
fiziki xəritəsindən istifadə edərək 
onu tamamlayın.

---

55
54
20. 
DÜZƏNLİKLƏRİN  MÜXTƏLİFLİYİ
Qafqaz dağları hər il təqribən 3 mm tektonik qalxmaya məruz qalır. Bu göstəricini 
nəzərə alsaq, Qafqaz dağlarının hündürlüyü milyon illər ərzində 10km-i keçməli idi. 
Ancaq illər keçsə də, bu dağların mütləq hündürlüyü demək olar ki,  sabit qalır.
· Sizcə, bu hündürlüyün dəyişməməsinin səbəbi nədir?
Yada salın. 
Yada salın. 
Düzənliklər hündürlüklərinə görə 3 yerə bölünür: ovalıq, yüksəklik 
və yayla.
Düzənlik 
yükdür. Lakin səthin hamarlanması ekzogen qüvvələrin təsirindən baş verir.   
Düzənliklər  xarici  görünüşünə  görə  müxtəlif olur.  Onlar hündürlüklərinə və 
mənşəyinə görə fərqlənir.    
Mənşəyinə görə düzənliklərin iki tipi olur: denudasion və akkumulyativ. De-
nudasion (“çılpaqlaşma”) düzənliklər dağlıq ərazilərdəki süxurların aşınıb-
parçalanıb dağılması və alçaq yerlərə aparılması nəticəsində onların yerində 
yaranır.  Onlara  əsasən  qədim  kristallik  süxurlardan  ibarət  olan  yüksək  əra-
zilərdə yaranan yaylalar aiddir. Qərbi Avstraliya, Braziliya, Dekan, Orta Sibir, 
Qobi, Kolorado və s. yaylalarını   buna misal göstərmək olar. Bəzən denuda-
sion  düzənliklərdə  şahid  dağlar  formalaşır.  Əhəqqar, Tibesti,  Darfur  Şimali 
Afrikada denudasiya nəticəsində əmələ gəlmiş şahid dağlardır.
Akkumulyativ (“toplanma”) düzənliklər Yer qabığının çökək sahələrində sü-
xurların  toplanması  və  səthin  hamarlanması  nəticəsində  yaranır. Akkumul-
relyef formasının əmələ gəlməsində endogen qüvvələrin rolu bö-
yativ düzənliklər ovalıqlara uyğun gəlir. Onlar eroziya, buzlaq, çay, dəniz  mən-
şəli olur. 
Dünyanın ən böyük ovalıqları – Amazon, Missisipi, Qərbi Sibir, Xəzərsa-
hili, Turan, La-Plata, Şərqi Çin, Mərkəzi düzənlik, Şərqi Avropa, Kür-Araz və 
s. akkumulyativ  düzənliklərdir.
Düzənliklərdə seysmik hadisələr nisbətən az olur. Lakin elə düzənliklər də 
var ki, onlar fəal seysmik zonalarda yerləşir. Kordilyer dağlarında Meksika 
yaylası, Alp-Himalay dağlıq qurşağında Anadolu, İran, Tibet yaylaları, Kür-
Araz ovalığı və İtaliyadakı  Padan ovalığı buna misaldır. 
Düzənliklər insanların qədimdən ən çox məskunlaşdığı ərazilərdir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin. 
doldurun.
Dünyanın fiziki xəritəsindən istifadə edərək cədvəli 
Denudasion 
Akkumulyativ
Materiklər
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya
__ süxurların çökdürülməsi nəticəsində yaranır. 
Aşınma proseslərinin təsiri ilə süxurların parça-
lanması, dağılması və hamarlanması nəticəsində  
yaranan düzənliklərə __ deyilir.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Denudasion düzənlik
Akkumulyativ düzənlik
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Kontur xəritədə verilmiş ərazilərdəki düzənlikləri müəyyən 
edin. Onları  mənşəyinə görə qruplaşdırıb cədvəli doldurun.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Düzənliklər
Denudasion 
Akkumulyativ
Düzənliklər
Amazon ovalığı Cənubi Amerikada yer-
ləşir. Ovalığın səthi hamardır və çökmə 
süxurlarla örtülüdür. Ərazisi dayaz və 
geniş çay dərələrinə malik olması ilə 
seçilir. Sıx meşə örtüyünə malikdir.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Braziliya yaylası  Cənubi Amerikada 
yerləşir. Səthi bərk süxurlardan ibarətdir. 
Filiz mənşəli faydalı qazıntılarla  zəngindir. 
Yayla dərin çay  dərələri ilə parçalanmışdır. 
Seyrək meşələr və hündür otlar ərazidə əsas  
bitki örtüyüdür.
Oxşar əlamətlər   Fərqli əlamətlər
Amazon    Braziliya  Amazon    Braziliya 
Müzakirə edək: 
Düzənlikləri hansı əlamətlərinə görə 
fərqləndirmək olar?

---