Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

39
38
13. 
PLANETLƏRİN QRUPLAŞDIRILMASI
Planetlər Günəş ətrafında hərəkət edir. Onlar Günəşdən müxtəlif məsafədə yerlə-
şirlər. Planetlərin hər biri özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir.
· 
Onların Günəşdən olan məsafələri ilə xüsusiyyətləri arasında əlaqə varmı?
Cədvəli nəzərdən keçirin və suallara cavab verin.
1. Günəş sisteminin ən kiçik və ən nəhəng planetləri hansılardır?
2. Öz xəyali oxu  ətrafında ən sürətlə və ən yavaş fırlanan planetləri müəyyən edin. 
3. Peyklərinin sayının çoxluğuna görə fərqlənən planet hansıdır?
Planetlər Diametr, km
Xəyali oxu ətrafında 
fırlanma müddəti
Peyklərin sayı Kimyəvi tərkibi
Əsas tərkibi 
silisium və dəmir 
(bərk maddələr)
Əsas tərkibi  hid-
rogen və helium 
(qazabənzər və 
maye maddələr)
Yer qrupu
Merkuri
Venera
Yer
Mars
Nəhəng planetlər
Yupiter
Saturn
Uran
Neptun
142 800
120 800
52 400
50 450
4878
12100
12756
6794
58 gün
243 gün
23 saat 47 dəqiqə
24 saat 47 dəqiqə
9 saat 55 dəqiqə
10 saat 39 dəqiqə
17 saat 24 dəqiqə
16 saat 07 dəqiqə
0
0
1
2
67
62
27
14
Müzakirə edək: 
1. 
planetləri  isə başqa qrupa daxil edilmişdir? 
2.  Günəşə  yaxın  olan  planetlər  Günəşdən  uzaqda  yerləşən  planetlərdən  nə  ilə 
fərqlənir?
Nə üçün  Merkuri, Venera, Yer və Mars bir qrupa; Yupiter, Saturn, Uran, Neptun 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Günəş sisteminə daxil olan planetlər (yunan dilində planasthai, “gəzişmək" 
sözündəndir) Günəş ilə müqayisədə çox kiçikdirlər.
 
12 756 km diametrə malik 
olan Yer kürəsi Günəşdən 109 dəfə kiçikdir. Hətta ən böyük planet olan Yupi-
terin də diametri Günəşin diametrinin 1/10 hissəsini təşkil edir.
 
Yer kürəsindən 
Günəşə olan məsafə təxminən 150 milyon km-ə bərabərdir.
Planetləri Günəşdən uzaqlığına, böyüklüyünə, kimyəvi tərkiblərinə, sıxlığı-
na və fırlanma müddətinə görə 2 qrupa ayırırlar: daxili və xarici planetlər. 
Daxili planetlərə –  Yer tipli  planetlər də deyilir. Bu qrup planetlərə Merkuri,  
Venera,  Yer  və Mars daxildir.
 
Onlar bərk maddələrdən, metallardan, su və qaz-
lardan ibarətdir.  Bu planetlər Günəşə yaxın yerləşirlər.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Daxili planetlər
Xarici  planetlər
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Günəş sisteminin sxeminin tərtib edilməsi.
Günəşdən Yer kürəsinə qədər olan  məsafə  bir 
astronomik vahid və ya 1 AV adlanır.
– Vatman kağızı səhifəsində  xətkeş vasitəsilə kağızın 
mərkəzini tapın. Mərkəzdə Günəşi işarə ilə qeyd  edin.
150 mln.km
– Cədvəldəki məlumatlara əsasən planetləri Günəşdən 
olan məsafəsinə görə ardıcıl şəkildə qeyd edin. 
(1 AV = 1 sm miqyasında). Planetlərin orbitlərini təsvir 
edərkən dairələrdən istifadə olunsa da, əslində onların 
faktiki orbitləri ellips formasındadır.  Ellips oval for-
malı  dairədir. 
– Günəş sisteminin sxemini çəkərək aralarındakı məsafə-
ləri hesablayın və qeyd edin. 
Planetin 
adı
Mekuri 
Venera 
Yer kürəsi 
Mars
Yupiter
Saturn
Uran
Neptun
Günəşlə planet-
lər arasındakı 
məsafə (AV)
0,38
0,72
1,00
1,52
5,20
9,50
19,20
30,00
__ planetlər Günəşdən daha uzaq yerləşməsi və ölçülərinin 
nəhəngliyi ilə seçilir.  Merkuri, Venera, Yer və Mars __  olub, 
Günəşə yaxın  yerləşir.                
Məntiqi əlaqələri qurun.
Öz oxu ətrafında daha sürətlə fırlanırlar
Nəhəng ölçülərə malikdirlər
Günəşdən olan məsafəsi daha yaxındır
Daha çox sayda peykləri vardır
Qaz kütləsindən təşkil olunmuşdur
Daxili planetlər
Xarici  planetlər
Məsələn: Yer kürəsi – 150 milyon km. Mars 150 
ґ
1,52 = 228 milyon km.
Yada salın. 
Yada salın. 
Planetlərin Günəş ətrafında dövr etmə müddəti Günəşdən
uzaqlaşdıqca artır.
Yupiter, Saturn, Uran, Neptun xarici planetlər qrupuna daxildir.
 
Bu pla-
netlərin tərkibi hidrogendən təşkil olunmuş nəhəng qaz kütləsindən ibarət-
dir. Günəşdən uzaqda yerləşir və  daha  sürətlə fırlanırlar.

---

Fäaliyyät
Fäaliyyät
41
40
14. 
HƏYAT PLANETİ
· Şəkildəki obrazlar haqqında 
nə deyə bilərsiniz? 
· Onları insanlardan nə 
fərqləndirir?
Müzakirə edək: 1. Yer üzərində həyat hansı istiqamətdə inkişaf etmişdir? 2. Digər 
səma cisimlərində həyat hansı formada ola bilər?
Yer kürəsində həyatın inkişaf mərhələlərini məntiqi ardıcıllıqla düzün.
1
2
3
4
5
6
Müxtəlif  informasiya  vasitələrində  tez-
tez yadplanetlilər haqqında xəbərlər verilir. 
Lakin Günəş sisteminin digər planetlərində 
həyatın olmasına dair axtarışlar hələ də nə-
ticəsiz qalır. Həyat üçün əlverişli şərait yal-
nız Yerdə  mövcuddur.  Bunun  ilkin  səbəbi 
Yer və Günəş arasında olan məsafənin mü-
nasib  olmasıdır. Yerin  Günəşdən  olan  mə-
safəsi  planetdə  əlverişli  temperatur  şəraiti 
yaradır. Nəticədə canlı aləmin mövcudluğu 
üçün  ən  vacib  şərt  olan  su  maye  halında 
olur. 
Yer Günəşə yaxın 
olsaydı, səth sula-
rının temperaturu 
100 dərəcəyə 
çatardı.
dəyişməsi baş verərdi. Yerin kürə formasında olması Günəş şüalarının düşmə 
bucağının  müxtəlif enliklərdə fərqli olmasına səbəb olur. Nəticədə, həyat üçün 
daha əlverişli və əlverişsiz ərazilər yaranır. İnsanların Yer haqqında bilikləri 
artdıqca  daha  əlverişsiz  şəraitə  malik  ərazilərdə  həyat  izlərinə  rast  gəlirlər. 
Alimlərin fərz etdiklərinə görə, Günəş sisteminə daxil olan bəzi planetlərdə 
ibtidai həyat izləri ola bilər.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Suyun maye halında olması
Yerin ölçüsü 
Əlverişli temperatur
Verilmiş məntəqələr üçün Yer kürəsində canlı aləmin yayılması ilə təbii şərait arasında 
əlaqəni müəyyən edin.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
“Təsəvvür  edin  ki,  həqiqətən,  yadplanet-
lilərdən birinə rast gəlmişsiniz. Ona hansı 
sualları verərdiniz? Onlardan hansı cavab-
ları eşitmək istərdiniz?” mövzusunda esse 
yazın.
Üzvi aləm
Zəngin
Kasıb 
Məntəqələr
Təbii şərait
Yerdə həyat üçün əlverişli şəraitin olması 
__ əlaqədardır. Həyat üçün əlverişli 
şəraitlərdən biri __ . Yerdə həyatın möv-
cud olmasına imkan verən digər şərt __.
Yer Günəşdən  uzaq 
olsaydı, səht sularının 
temperaturu 
 olardı.
0 dərəcə
Yerdə həyatın mövcud olması üçün  ikinci şərt Yerin ölçüləri və onun cazibə 
qüvvəsidir. Atmosferin Yer tərəfindən cəzb edilərək onu əhatə etməsi planetin 
mütənasib  ölçüləri  ilə  əlaqədardır.  Atmosfer  isə  canlı  aləm  üçün  tənəffüs 
mənbəyi olmaqla yanaşı, Yeri onun səthinə düşə bilən mete ritlərdən də qoruyur. 
Yerdə  həyatın  mövcud  olmasına  imkan  verən  digər  şərt  Yerin  öz  xəyali 
fırlanma  oxu  ətrafında  dövretmə  müddətidir.  24  saat  ərzində Yerin  Günəşə 
tərəf olan hissəsi müəyyən qədər qızır, əks tərəf isə soyuyur. Əgər sutkanın 
uzunluğu  indikindən  fərqli  olsa  idi,  onda  temperatur  fərqlərinin  kəskin 
o
DÜNYANIN 
FİZİKİ XƏRİTƏSİ
2
3
5
1
4
7
6

---