Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

23
22
7. PRAKTİK DƏRS. 
XƏRİTƏDƏ NÖQTƏLƏRİN 
    COĞRAFİ MÖVQEYİNİN TƏYİN EDİLMƏSİ
Fäaliyyät-2
Fäaliyyät-2
1. Azərbaycanın ucqar qərb və şərq nöqtələri arasındakı dərəcə fərqini müəyyən edin.
2. Azərbaycanın ucqar şimal və cənub nöqtələri arasındakı dərəcə fərqini hesablayın. 
3. Azərbaycanın ucqar şimal nöqtəsi ilə şimal coğrafi qütbü arasındakı dərəcə fərqini 
hesablayın. 
4.  Azərbaycanın ucqar cənub nöqtəsi ilə ekvator arasında 
 fərqi nə qədərdir?
dərəcə
Xəritə və qlobusda paralel və meridianların kəsişərək 
əmələ gətirdiyi şəbəkəyə __ deyilir. Yer kürəsindəki 
məntəqələrin coğrafi enliyi və coğrafi uzunluğu onun __ 
adlanır. Qrinviç meridianı ilə verilən məntəqədən keçən 
meridian arasında qalan 
paralel qövsü __, ekvatorla 
verilmiş nöqtədən keçən paralel arasında qalan 
meridian qövsü isə __ adlanır. 
Fiziki xəritədən istifadə edərək verilmiş coğrafi koordinatların hansı 
şəhərlərə aid olduğunu müəyyən edin.
Məntəqələr   
Coğrafi enlik    
Coğrafi uzunluq
 
39° şm.e. 
2° şm.e.
34° c.e. 
35° c.e.
78° q.u. 
114° ş.u. 
19° ş.u.
150° ş.u.
AÇAR  SÖZLÄR
Coğrafi koordinatlar
Dərəcə toru
Coğrafi enlik
Coğrafi uzunluq
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Dünyanın siyasi xəritəsindən istifadə edərək verilmiş şəhərlərin coğrafi 
koordinatlarını təyin edin.
Nyu-York
Ankara
Sidney
Braziliya
Şəhərlər  
Coğrafi enliyi   
Coğrafi uzunluğu
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
42°
42°
41°
41°
40°
40°
39°
39°
38°
38°
45°
45°
46°
46°
47°
47°
48°
48°
49°
49°
50°
50°
51°
51°
Quton dağ 
Şahdili
Astaraçay
Sədərək 
Xəritə və qlobusda meridian və paralellərə əsasən məsafələri təyin etmək olar. Bu-
nun üçün meridian və paralellərdə 1°-lik qövsünün uzunluğundan istifadə edilir. Bütün 
meridianlar yarımçevrə olduğu üçün onların uzunluğu 180°, kilometrlə təqribən 20000 
km-dir. 1°-lik meridian qövsünün uzunluğu isə 20000:180°»111,1 km-dir.
Fäaliyyät-1
Fäaliyyät-1
Azərbaycanın xəritəsində respublikamızın ucqar şimal, cənub, şərq və qərb nöqtələri 
göstərilmişdir.  Bu  nöqtələrin  ekvator  və  Qrinviç  meridianından  hansı  istiqamətdə 
yerləşdiyini müəyyən edin və coğrafi koordinatlarını təyin edin. 
Məntəqələr arasında dərəcə fərqinin müəyyən edilməsi.
0° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70°  80° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 
80°  90° 
90° 
A
B
C
D
Paralellər üzrə
Meridianlar üzrə
A və B məntəqələri arasında 
20
A və B məntəqələri arasında 
30
dərəcə fərqi 
°
C və D məntəqələri arasında 
dərəcə fərqi 20°
dərəcə fərqi 
°
C və D məntəqələri arasında 
dərəcə fərqi 30°
10°  20°  30°  40°  50° 60°
90°
80°
70°
10° 0° 
20° 
30° 
40° 
50°
100°
110°
120°
A
B
C
D

---

Fäaliyyät-4
Fäaliyyät-4
 
40° şm. enliyi üzrə Bakı şəhəri ilə verilən məntəqələr arasındakı məsafələri hesablayın.
 
Bakı 50° ş.u.
Bakı 50° ş.u.
Bakı 5
 
0° ş.u.
Pekin 117° 
 
ş.u.
Ankara 32° ş.u.
Vaşinqton 78° q.u.
8. 
MİQYAS 
Orbital stansiyadan 
Yer səthinin görünüşü
Lupa altında 
mikroorqanizmlər
İnsanlar müxtəlif avadan-
lıqlar vasitəsilə ətrafda 
olan obyektləri tədqiq 
edirlər. Bunun üçün ob-
yektlərin görüntüsü böyü-
dülür və ya kiçildilir. 
· Sizcə, obyektlərin böyüdülməsi və kiçildilməsi nə üçün lazımdır?
· Ətrafımızda olan obyektləri öyrənmək üçün  onların hansılarını kiçiltmək, 
hansılarını isə böyütmək tələb olunur? 
Miqyasa əsasən xəritədə Xəzər dənizinin şimalından cənubuna qədər olan məsafəni 
tapın.
Müzakirə edək: Xəzər dənizinin müxtəlif təsvirlərdə fərqli ölçülərdə göstərilməsi 
nə ilə əlaqədardır?
Yada salın. 
Yada salın. 
Miqyas-plan – xəritə və qlobusda  həqiqi məsafələrin neçə dəfə kiçil-
diyini göstərən kəsrdir.
 1: 22000000
1:10 000000
1:6000000
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bəzi  coğrafi  obyektlər  böyük  ərazi  əhatə  etdiyinə  görə  onlar  arasındakı 
həqiqi  məsafələr  kiçildilərək  plan  və  xəritələrdə  təsvir  edilir.  Bunun  üçün 
miqyasdan istifadə olunur.  Miqyasın üç növü var: ədədi, izahlı, xətti.
Ədədi  miqyas  –  surəti  vahid,  məxrəci  isə  coğrafi  obyektlərin  kiçilmə 
dərəcəsini göstərən yuvarlaq ədəddən ibarət kəsrdir. Məsələn 1:500, 1:5000 
ədədi miqyaslarında məntəqələr 500 və 5000 dəfə kiçildilib. Miqyasın məxrə-
cindəki  rəqəm,  yəni  miqyasın  kəmiyyəti  böyüdükcə,  kiçilmə  dərəcəsi  də 
müvafiq olaraq artır, yəni miqyas kiçilir.
Ədədi miqyas izahlı miqyas şəklində də verilə bilər. Bu zaman kəsrlə veri-
lən ədədi miqyasın surətindəki vahid məsafə sm-lə, məxrəcdəki həqiqi məsafə 
25
24
1:100
1:1000
1:100000
1:1000000
1 sm = 1m
1sm = 10m
1sm = 1000m 
və ya 1sm=1km
1sm = 10 km
Xətti miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
1 
0
3 
4 
5 m
1
2 
10 
0
30 
40 
50 m
10
20 
1 
0
3 
4 
5  km
1
2 
10 
0
30 
40 
50 km
10
20 
Yer kürə formasında olduğuna görə, ekvatordan qütblərə doğru paralel çevrəsinin uzun-
luğu azalır. Ekvatorda 1°-lik paralel qövsünün uzunluğu 40076 km : 360 » 111,3 km-dir.
1°-lik paralel qövsünün ekvatordan qütblərə doğru dəyişməsi aşağıdakı kimidir:
Paralel çevrəsinin 
dərəcəsi   
Paralel çevrəsinin 
uzunluğu, km-lə
0° 
10°  
20°  
30°  
40°  
50°  
60°  
70°  
80°  
9
0°
111,3 109,6  104,6  96,5 
85,4 
71,7 
55,8 
38,2 
19,4 
0 km
Fäaliyyät-3
Fäaliyyät-3
Meridianların 1°-lik qövsünün uzunluğunu bilməklə məntəqələr arasındakı  məsafəni 
hesablayın.
 
40° şm. e.
 
40° şm. e.
 
40° şm. e.
Şm. qütbü
Ekvator
 
40° e.
c.
5550 km(90 - 40 = 50°; 50° ґ 111,1km)
Fäaliyyät-5
Fäaliyyät-5
Fiziki xəritədən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Materiklər
Ucqar nöqtələr arasında məsafə
Şimal
Cənub 
Dərəcə fərqi
km-lə fərqi
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya

---