Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli, 842 №-li əmri ilə

6
6.  Durğu işar l rini  lav  etm kl  cüm l l ri köçürün.
1. Paho xoş gördük, h miş  s n g l s n 
2. Vay m nim qızıma n  olub 
3. Oy n  q ş ng ceyrandır 
4. Sanki onlar x yal imiş heyhat 
5. Ah nec  kef ç km li  yyam idi, 
Onda ki övladi-v t n xam idi
(M. .Sabir) 
6. Ay-hay m n  badalaq g l n  bax 
7. Cüml nin  vv lin  müxt lif modal sözl r artırmaqla fikr  münasi -
b  ti nizi  bildirin.
1. (t sdiq bildir n)  ... q z bl  başlanan bir iş  x cal tl  qurtara
bil r. 
2. (n tic  bildir n) ... q z bl  başlanan bir iş x cal tl  qurtara bil r.  
3. (fikrin m nb yini bildir n) ... q z bl  başlanan bir iş x cal tl  qur-
tara bil r.  
4. (şübh  bildir n) ... q z bl  başlanan bir iş x cal tl  qurtara bil r. 
8. Verilmiş sif tl r  uyğun  datlar artırmaqla sif tin çoxaltma d r  -
c sini düz ldib cüml d  işl din.
n, lap, daha
göz l, z rif, q rib
9. Nöqt l rin yerin  uyğun  datlar  artırın,  datların yazılış qayda la -
rına  m l edin.
sana
2
, mı
4
, ha, di, d , ki, b s,  n
1. Bir körp  q lbini sevindirm k ... böyük savabdır.
2. Ana ür yi övladından heç küs r... ?
3. Dedikl rimi unutma ..., oğul!
4. Sözün düzünü üz  dey rl r ... .
5. ... get, gec n xeyr  qalsın.
6.  oban qardaş, bu dağların sirrini biz  d  de... .
7.  Kim ... milyonlar axtarır, nadir halda onu tapır. 
(Balzak)
8. ... bu göz l meş l r, buz bulaqlar c nn t deyil... ?
9. ... böyük q l b l r qurbanlar bahasına  ld  edilir.
124
V 
BÖLMƏ 
Çap üçün deyil

---

VI
BÞLMß
ÈXTÈRALAR 
Vß
KßØFLßR
Çap üçün deyil

---

İİSAAK NYUTON
İsaak Nyuton 1643­cü ildə İngiltərədə
fermer ailəsində dünyaya gəl miş  dir. Onun
valideynləri azsavadlı adam lar idilər. La kin
uşaqlarına yaxşı təhsil ver məyə ça lışır dı ­
lar.
Xasiyyətcə adama yo vuşmaz olan İsaak
məktəbdə o qədər də fəal deyildi. 
Belə
bir
uşağın gələcəkdə böyük alim olacağı heç
kəsin ağlına 
belə
gəlmirdi. 
Balaca İsaak qəribə oyuncaqlar dü zəlt ­
məyi sevirdi. Onun düzəltdiyi kiçik yeldə ­
yirmanı təkcə uşaqları deyil, böyükləri də
heyrətə  gətirirdi. Külək  əsəndə  dəyirmanda az miqdarda buğda da
üyütmək mümkün idi. Küləksiz havada isə dəyirmanı canlı “dəyirmançı” –
siçan hərəkətə gətirirdi. Siçanı dəyirman çarxının üstünə çıxmağa məcbur
etməkdən ötrü İsaak çarxın üzərində kiçik buğda torbası asmışdı. 
On dörd yaşında olanda o, pedalla hərəkətə gətirilən araba ixtira etdi.
Bu arabanı velosipedin əcdadı saymaq olardı. 
Məktəbi bitirən Nyuton Kembricə gedərək dünyanın ən yaxşı uni ver ­
sitetlərindən birinə daxil oldu. O, kasıb olduğu üçün həm oxuyur, həm də
xidmətçi kimi işləyirdi. Günlərin birində universitet rəhbərliyi onun istedadlı
tələbə olduğunu başa düşdü və ona təqaüd kəsdi. Bundan sonra İsaak
daha xidmətçilik etmədi, bütün diqqətini yalnız təhsilə yönəltdi.
İstedadlı oğlanın kiçik ixtiraları sonralar daha böyük kəşflərlə əvəz olun ­
du. Yeni tipli teleskop yaratdığına görə Nyutonu London Kral Cə miy yətinə,
başqa sözlə desək, İngiltərə Elmlər Akademiyasına üzv seçdilər.
Nyuton böyük alim olduqdan sonra da ətrafdakılara qapalı, hətta bir
qədər kütbeyin adam təsiri bağışlayırdı. Bu da onun daim elmi düşüncələr
içində olmağından irəli gəlirdi.  Böyük alimin qəribəlikləri haqqında rəv a ­
yətlər var. Deyirlər, bir gün Nyuton itinə və pişiyinə qapı açmaqdan bezir və
qapının aşağı hissəsində iki dəlik açır: böyüyü it üçün, kiçiyi isə pişik üçün. 
Nyutonun ən böyük kəşflərindən biri ümumdünya cazibə qanunudur.
Bu kəşf də məşhur rəvayətlə bağlıdır. Deyilənə görə, 1666­cı ildə Nyuton
öz bağında dincələn zaman başına ağacdan alma düşür və o anlayır ki,
hansısa bir qüvvə cisimləri Yer səthinə düşməyə məcbur edir. 
1. Nyutonun bu h r k tind ki q rib liyi izah edin.
126
VI 
BÖLMƏ
Çap üçün deyil

---

Beləliklə, adi bir alma Nyutonu cazibә qüvvəsi haqqında dərindən dü ­
şün məyə vadar etdi. Amma bu düşüncələri qanun formasına salmaq,
onların elmi təsdiqini vermək üçün fizikə 20 il vaxt lazım oldu. Nyutona
qədər, yəqin ki, çoxlarının başına alma düşmüşdü, amma onlar heç nə
kəşf etməmişdilər. Nyuton isə kəşf etdi, çünki o, dahi idi. Böyük alim ətrafı
müşahidə edir və daim özünə “niyə?” sualını verirdi. Bu dəfə də o dü şün ­
dü: “Niyə alma həmişə Yerə perpendikulyar xətlə düşür? Niyə o, Yerin
mərkəzinə istiqamətlənir? Niyə yana əyilmir, yaxud uçmur? 
Bu cür “niyə?” suallarını verə­verə dahi alim astronomiya, fizika, kimya
və riyaziyyatda çoxlu kəşflər etmişdi. 
Nyuton səksən dörd il yaşadı. O, İngiltərə krallarının, dövlət xadim lə ­
rinin dəfn olunduğu yerdə böyük şərafətlə torpağa tapşırıldı.
Nyutona qoyulmuş abidələrdən birinin üzərində belə sözlər həkk
edilmişdir: “Nyuton bəşəriyyətin yaraşığıdır”.
Rafiq Әlәkbәroğlu
Söz ehtiyatı
2
2. “Cazib ”, “perpendikulyar” sözl rinin m nalarını kontekst  gör
izah edin.
Düşün və cavab ver
3. Sillogizm qurmaqla ümumdünya cazib  qanununun neç nci ild
k şf edildiyini mü yy nl şdirin.
4. M tnd ki m lumatlardan istifad  etm kl  altından x tt ç kilmiş
ifad nin doğru, yoxsa yanlış olduğunu sübut edin.
İsaak Nyuton bağda dinc l rk n onun başına alma düşm si v  bu -
nun la dahi fizikin ümumdünya cazib  qanununu k şf etm si geniş
yayılmış  fsan l rd ndir. Bu  hvalatı fransız filosofu Volter 1731-ci
ild , Nyutonun ölümünd n bir il sonra d rc olunmuş kitabına daxil
edib. 
5. Nyutonun başına alma düşm si il  bağlı abzası bir daha oxuyun.
Ab zasdakı hansı ifad  bu  hvalatın r vay t olduğuna işar  edir?
Dil qaydaları
6. M tnd  göy r ngl  verilmiş sözl rin cüml d ki m nasına diqq t ye -
tirin. Sual verm kl  h min sözl rin  sas v  ya köm kçi nitq his s  -
si olduğunu mü yy nl şdirin.
127
İXTİRALAR VƏ KƏŞFLƏR
Çap üçün deyil

---