Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli, 842 №-li əmri ilə

7
7. F rql ndirilmiş sözl rin cüml l rd ki m nalarına diqq t yetirin.
Onların hansı nitq hiss l rin  aid olduğunu mü yy nl şdirin v
saslandırın.
1. El adam tanımıram. El m n d  onu tanımıram.
2. Dün nd n b ri kül k  sir. B ri g l, görüm n  deyirs n. 
3. S n n düşünürs n? S n n düşünc lis n.
4. T k ld n s s çıxmaz. T k s n buna laqeyd deyils n.
8. Cüml l rd  altından x tt ç kilmiş sözl r  diqq t yetirin v  nü mu -
n y   sas n c dv li doldurun.   
1.  A) Onun kimi rejissor az tapılar. 
B) M n qadından kimi ist diyini soruşdum.
2. A) 
Yaxşı götür-qoy edib sonra iş  başladıq. 
B) Tamaşadan sonra qızğın müzakir  başlandı.
3.  A) Zabit üzünü  sg r  t r f çevirib n  is  dedi.
B) Qarşı t r f m ğlubiyy ti il  barışmalı olacaq.
4. A) 
Qabaq bel  şeyl r m ni narahat etm zdi. 
B) Bu hadis  müharib d n çox-çox qabaq olub.
Bir sıra köm kçi nitq hiss l ri  sas nitq hiss l ri il  omonimlik
t şkil edir. Bunları  f rql ndir rk n n z r  almaq lazımdır ki,
köm kçi nitq hiss l ri cüml d  heç bir suala cavab vermir, ayrılıqda
cüml  üzvü olmur.
M nd n sonra (qoşma) s n g ldin.   
M n sonra (z rf) ged c y m.
Artıq ( dat) gecdir. 
İç rid  artıq (sif t) adamlar var. 
Yaxşı, (modal söz) ged k, gecdir.  
Yaxşı (sif t) söz üz ağardar.
Yadda saxla!      
SAS V  
K
ÖM K İ NİTQ HİSS L RİNİN OMONİMLİYİ
Qoşma
Əsas nitq hissəsi
1.
A
B
2.
...
...
128
VI 
BÖLMƏ
Çap üçün deyil

---

9
9.  Sözl ri cüml l rd  işl din.
qeyri-mü yy n  v zlik kimi
kimi
yönlük halda olan söz  qoşulmuş qoşma kimi
yiy lik halda olan söz  qoşulmuş qoşma kimi
sif t kimi
sarı
qoşma kimi
feil kimi
sif t kimi
doğru      qoşma kimi
z rf kimi
10. M tnd n modal sözl ri seçin v   sas nitq hiss si il  omonimlik t ş -
kil ed nl ri mü yy nl şdirin. 
lb tt , s nin dedikl rind  h qiq t var. M n buna heç şübh  d
etmir m. Ancaq unutma, qarşı t r f, y qin, öz arqumentl rini hazır -
la yıb. B lk  d , onlar s nin s rt cavabını gözl yirl r ki, dedikl rini
sübut etsinl r. Doğrudur, s nin s hvin yoxdur. Amma b z n haqlı
olsan da, susmaq lazım g lir. M nc , h l  söz dem yin vaxtı çatmayıb.
S bir el ...
11. Qruplarla iş. Verilmiş sözl ri h m  sas, h m d  köm kçi nitq hiss si
kimi cüm l  l rd  işl din. Onların hansı nitq hiss sin  aid oldu ğu nu
mü y y n l şdirin. 
I qrup: 
qoy, yaxşı, dem li, özg , görünür 
II qrup: 
bax, qeyri,  sl, dey s n, doğrudan, düz 
III qrup: 
başqa, bir, el ,  vv l, n , nec , qabaq, bel
12. Lüğ tin köm yi il  “yalnız” sözünün ifad  etdiyi m naları araş dı -
rın. Bu sözü cüml l rd  h m  sas, h m d  köm kçi nitq hiss si
kimi işl din.
13. Bayatıda işl nmiş “barı” sözünün yerin  gör  qrammatik m nasını
mü yy nl şdirin v  sinoniml rini tapın.
zizin m, din barı,
Danış barı, din barı.
İgid  tab g tirm z
Yağı tik n min barı.
129
İXTİRALAR VƏ KƏŞFLƏR
Çap üçün deyil

---

A
AVTOMOBİL
“Avtomobil” sözü autos (yun. “özü”, “müstəqil”) və mobile (lat. “hərəkət
edən”) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Özü hərəkət edən araba dü ­
zəltmək insanların çox dankı arzusu olub. Onlar gah pedal dü zəldib onun
vasitəsilə təkərləri fırladır, gah da arabaya yelkən taxırdılar. Ma raq lıdır ki,
bir çox xalqlar avomobilə, sadəcə, “araba” deyirlər (türk. “araba”, ing. “car”,
ital. “vettura”, frans. “vuatyur”).
XVII əsrdə buxar mühәrriki ixtira edildi. Bu mühərrik buxarın yaratdığı
təzyiq hesabına işləyirdi: qazanda su qaynadılır, bu zaman yaranan güclü
buxar mühərrikə ötürülürdü və beləliklə, mexanizm hərəkətə gəlirdi. 
Bu ixtiradan sonra arabaya at əvəzinə buxar maşını qoşmağı qərara
aldılar. Bu arabanı “lokomobil” (yerdə hərəkət edən araba) adlandırdılar.
Bir anlığa təsəvvür edin: araba küçədə hərəkət edir, onun qabağına mis
qazan bağlanıb, arxasındakı skamyada isə sürücü oturub sükanı fırladır.
Araba bir qədər gedəndən sonra dayanır. Çünki qazanda su soyuyub və
bu x ar qurtarıb. Deməli, sürücü arabadan düşüb ocağı yandırmalıdır ki, qa ­
zanda su qaynasın, buxar alınsın və maşın yenidən hərəkətə gəlsin. Elə
buna görə də sürücünü fran sızca “şofer” adlandırmışlar. Tərcümədə bu
söz  “ocaqçı” mə na sını verir.
İngiltərədə isə buxar maşınını örtülü arabaya qoşaraq sərnişin daşı ­
ma  ğa başladılar. Qoşquda bir nəfər oturub daim ocaq qalayırdı ki, qa zan ­
dakı suyu soyumağa qoymasın. Artıq yollarda bacasından tüstü çıxan
buxar avtobuslarına tez­tez rast gəlmək olurdu. Bu avtobuslarda yol get ­
mək qorxulu, həm də təhlükəli idi, çünki qazan partlaya bilərdi.
1. Lokomobil haqqında  ld  etdiyiniz m lumatları aşağıdakı ş kil -
l r  sasında genişl ndirib danışın.
130
VI 
BÖLMƏ
Çap üçün deyil

---

İxtiraçılar daha yüngül və rahat mühərrik yaratmaq haqqında düşü ­
nürdülər. İlk belə yüngül mühərriki belçikalı mühəndis Lenuar düzəltdi.
Onun yaratdığı mühərrikdə silindrin içərisindəki porşen yanan qazın yarat ­
dı ğı təzyiq nəticəsində hərəkət edirdi. Lenuar bu mühərriki “daxiliyanma
mü hərriki” adlandırdı.
Lakin “atsız araba” ixtiraçıları kimi tarixin yaddaşında başqa adlar qal ­
mış dır: Karl Bens 
ilə
Qotlib Daymler. Onlar ixtiraçıya vacib olan hər şeyi
etdilər: ixtiranın ideyasını fikirləşib tapdılar, onun ilk nümunəsini yaratdılar,
ixtiranı patentlәşdirdilәr və onu istehsalata tətbiq etdilər.
Alman mexaniki Karl Bens XIX əsrin 80­ci illərində benzinlə işləyən da ­
xi liyanma mühərrikini ixtira etmişdi. Bens bu mühərriki üçtəkərli bir karetә
bərkitdi. Beləliklə, 1885­ci ildə saatda 16 km sürətlə hərəkət edən avtomo ­
bil sınaqdan keçirildi. 
Həmin ildə alman mühəndisi Qotlib Daymler də benzinlə işləyən, yün ­
gül və sürətli bir mühərrik ixtira etdi. Bu mühərrik taxta bir velosiped üzə ­
rinə qoyuldu və nəticədə ilk motosikl ixtira olundu. 1889­cu ildə Daymler
ilk dördtəkərli avtomobili düzəltdi. Bu avtomobilin təkərləri xüsusi mexa nizm
ilə 
hərəkətə gətirilirdi. 
Daymler “Daymler motor kompani” şirkətini yaratdı. Bu şirkətin burax ­
dı ğı avtomobillər “Mersedes” adlandırıldı.
Bәs nәyә görә “Mersedes”?
Emil Yellinek adlı bir avtomobil həvəskarı “Daymler” maşınında ilk av­
tomobil yarışında qalib gəldi. Bundan sonra o, “Daymler” zavoduna 36
ədəd avtomobil sifariş etdi. Razılaşmaya  əsasən, zavodun buraxdığı
avtomobillərə “Mersedes” adı verildi. Mersedes Emil Yellinekin qızı idi. O
zaman Mersedesin 10 yaşı var idi.
Sonralar Daymlerin şirkəti Bensin şirkəti ilə birləşdi. Məşhur “Mer se ­
des­Bens” avtomobil şirkəti belə yarandı. 
XX əsrin əvvəllərində avtomobillər çox baha idi. ABŞ­ın Miçiqan şta ­
tın da, fermer ailəsində dünyaya göz açmış Henri Ford başa düşürdü ki,
2
2. Hansı ş kild  benzinl  işl y n ilk avtomobil t svir olunub?
131
İXTİRALAR VƏ KƏŞFLƏR
1
2
Çap üçün deyil

---