Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli, 842 №-li əmri ilə

Avropadan və Şərq ölkələrindən Azərbaycana gəlmiş elə bir məşһur şair,
alim, səyyaһ olmamışdır ki, bu kitabxananı görməmiş geri qayıtsın.
* * *
Azərbaycanda yalnız hökmdar saraylarında deyil, bir çox mədrəsələrdə
də kitabxanalar var idi. Belə tədris ocaqlarından biri də Şamaxı mədrəsəsi
idi. 1637­ci ildə Azərbaycanın bir sıra yerlərində, o cümlədən üç ay
Şamaxıda olmuş məşһur alman alimi Adam Oleari qeydlərinin birində bu ­
ra dakı  mədrəsələrdən birini təsvir edərək yazırdı ki, bu binanın çoxlu
girişləri və otaqları var idi. Bir neçə yerdə böyüklərin və uşaqların əllərində
kitab gördük. Məlum oldu 
ki
, bura mədrəsədir, yəni gimnaziya və ya
akademiya kimi bir yerdir. Bunlardan Səfəvilər dövlətinin ayrı­ayrı yerlə ­
rində bir neçəsi var 
və
һər birində zəngin kitabxana fəaliyyət göstərir.
Müəllimlərin və tələbələrin tədris və mütaliə ədəbiyyatına olan eһtiyacını
da, ilk növbədə, һəmin kitabxanalar ödəyir. Bundan başqa, kitab satan
dükanlar da az deyil. Tələbələr arasında pulu kitaba xərcləmək yeməyə
xərcləməkdən üstün tutulur.
Təəssüf 
ki
, bir çox elm və  təhsil ocaqları kimi, kitabxanalarımız da
müxtəlif dövrlərdə yadellilər tərəfindən talan olunmuş, məhv edilmişdir.
1235­ci ildə monqollar Gəncəni işğal etdikdən sonra bir çox mədəni abi ­
dələr kimi, Gəncə kitabxanaları da yerlə­yeksan oldu. Akademik Ziya
Bünyadov “Azərbaycan Atabəyləri dövləti” kitabında yazır ki, erməni qri ­
qor ian kilsəsinin һavadarları Qarabağa soxularaq bir çox mədəni abidələri,
o cümlədən qədim Bərdənin nəһəng kitabxanasını vəһ şi cəsinə yandırıb
külünü Tərtər çayında axıtmışlar. Bununla belə, Azər baycanda həmişə
elmə, ədəbiyyata 
və
onların daşıyıcısı olan kitaba böyük hörmət, sevgi
olmuşdur.
Aynur Xanlarqızı
Söz ehtiyatı
2
2. “Biblioqrafiya”,  “kataloq”, “t snifat” sözl rinin m nasını kontekst
gö r  izah edin.
Düşün və cavab ver
3. M tnd  haqqında danışılan kitabxanaların hamısı üçün s ciyy vi
olan c h tl ri v  h r birinin f rqli xüsusiyy tini göst rin.
Dil qaydaları
4. M tnin 1-ci abzasında göy r ngl  verilmiş cüml l rin neç  qram-
matik  sası var?
154
VII 
BÖLMƏ
Çap üçün deyil

---

5
5. Göy r ngl  verilmiş hansı bağlayıcılar cüml l ri bağlayır?
6. M tnd  altından x tt ç kilmiş sözl rd n biri qrammatik m na
növün  gör  dig rl rind n f rqlidir.
7. 6-cı tapşırıqda seçilmiş feill r üçün ortaq olan c h tl ri mü yy n edin.
1. Hamısı feilin mü yy n qrammatik növünd dir.
2. Quruluşca düz ltm dir.
3. Quruluşca sad dir.
4. Şühudi  keçmiş zamandadır.
5. 
İdi hiss ciyi il  işl nmişdir.
6. M chul növd dir.
8. Debat. “
Yaradılmışdı” feilinin başlanğıc forması:  
A) “yarat (d)+ıl”
B) “yar+at (d)+ıl”
9. Hansı söz verilmiş feild n düz lmişdir?
dara 
din 
A) daranmaq  B) daralmaq
A) dinl m k   B) dindirm k
qaz 
qov
A) qazanmaq  B)  qazdırmaq
A) qovurmaq  B) qovdurmaq
*
10. B ndd  altından x tt ç kilmiş feill r haqqında veril n düzgün fi -
kir l  ri  mü yy nl şdirin.
Dostu bu dünyada seçib taparlar,
Dost-düşm n seçil r, V t n seçilm z.
Qayanı yararlar, dağı çaparlar,
Dağ, qaya kiçil r, V t n kiçilm z. 
(M mm d İsmayıl)
1. II misradakı feill r feild n, IV misradakılar sif td n düz l mişdir.
2. “Seçil r” feili düz ltm , “kiçil r” sad  feildir.
3. II misradakı feill r m chul, IV misradakılar m lum növd dir.
4. Feill rin hamısı m chul növd dir. 
5. Feill rin hamısı 
-ıl
4
ş kilçisi il  düz lmişdir.
6. Feill rin hamısı m lum növd dir.
155
KİTABIN TARİXİ
Çap üçün deyil

---

K
KİTAB ÇAPININ 
İXTİRASI
Kitab çapı, yəni kitabların üzünün əllə kö çür məklə deyil, mexaniki üsulla
ço xaldıl ması insanları uzun müddət dü   şün dürən bir məsələ olmuşdur.
Aydındır ki, nəyi isə kütləvi şəkildə ço xaltmaq üçün əvvəlcə onun qәlibini
ha zırlamaq lazımdır. Kitab çapında atılan ilk addımlar da bu sadə ideyanın
dərk olunması ilə başlandı. 
İlk çap kitablarını ksiloqrafik kitablar (yun. ksilo – ağac,  qrafo – yazıram)
adlandırırlar. On ları belə düzəldirdilər: taxta lövhənin hamar səthi üzərində
mətnin güz güdəki kimi əksinə çevrilmiş təsvirini yazırdılar. Usta taxtanın
üzərində ya zılan hərfləri saxlamaqla qalan hissəni bıçaqla kəsib çıxarırdı.
Beləliklə, mətnin relyefli, qabarıq təsviri alınırdı. Bu taxta lövhə çap forması
– mətn üçün qəlib rolunu oynayırdı. Sonra boyaqla qabarıq şriftləri rəng ­
ləyir, üstünə kağız vərəq qoyurdular. Taxtadakı rəng vərəqlərə hopurdu və
onda yazılan mətnin düz əksi alınırdı. 
Ksiloqrafik çap üsulu çox çətin başa gəlirdi. Mətn dəyişdikcə hər dəfə
taxta lövhədə minlərlə hərf, heroqlif kəsmək lazım idi. 
XI əsrdə Çin imperator ailəsindən çıxmış Bi Şen ayrı­ayrı literlər (lat.
littera – hərf) – heroqlif qəlibləri hazırlamaqla çap üsulunu bir qədər təkmil ­
ləşdirdi. Bunun üçün o, gildən çoxlu miqdarda heroqlif düzəldib bişirir,
sonra isə onları qatranla metal lövhələrə bərkidirdi. Artıq hər bir mətn üçün
ayrıca qəlib hazırlamaq lazım gəlmirdi, hazır literləri düzgün ardıcıllıqla
lövhəyə bərkitmək kifayət idi. Lakin bu üsul da kamil deyildi, çünki külli
miqdarda şrift qəlibləri tələb olunurdu, onların bir­bir hazırlanması isə çox
vaxt aparırdı. 
Bir müddət də keçdi. Nəhayət, XV əsrdə alman ixtiraçısı  İohann Quten­
berq (1400­1468) literlər hazırlamaq üçün metal matrislər (lat. matrix –
mənbə, başlanğıc) yaratmağa nail oldu. Matrisin üzərində hər bir literin
formasına uyğun dərinliklər var idi. Qurğuşunla qalayın qarışığından olan
ərintini matrisin üzərinə tökərək tez bir zamanda külli miqdarda liter
düzəltmək mümkün idi. Qutenberq müxtəlif kitab ölçülərinə uyğun standart
taxta lövhələr düzəltdi. Onların üzərində literlərdən sözlər, sözlərdən
cümlələr, cümlələrdən mətn yığaraq çap forması ixtira etdi. Buradakı
literlər metaldan olduğuna görə daha davamlı idi və külli miqdarda surət
almağa imkan verirdi. Qutenberq mətbəədə istifadə etmək üçün boyaların
reseptini də hazırlamışdı. Çap vaxtı çap formasındakı literlər rənglənir və
üzərinə kağız vərəq qoyulurdu. 
156
VII 
BÖLMƏ
Çap üçün deyil

---