Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

benzo-n-dioksidlər (PXDD) və dibenzofuranlar (PXDF) daxildir. Hətta çox 

kiçik konsentrasiyalarda kəskin toksikliyini, ətraf mühitin bütün obyektlərdə 

və  qida  məhsullarında  rast  gəlinməsi,  xarici  təbii  faktorların  (oksidləşmə, 

hidroliz,  qələvi  turuşuların  təsiri  və  s.)  təsirinə  qarşı  davamlılığı  nəzərə 

alınaraq dioksiıüər supertoksikantlara aid edilir. Bu, onları qida zənciri ilə 

yüksək toplanmasına və miqrasiyasına səbəb olur. Orqanizmə daxil olarkən 

dioksinlər biotada öz konsentrasiyasını suya nisbətən 10^-10* dəfədən artıq 

böyüdür.  Onlar  maddələr  mübadiləsini  pozaraq  toxuma  tənəffüsünü, 

kalsiumun və xolestrinin mübadiləsini, qaraciyərdə metabolizmi pozur. 

24.2.7. Benz(a)pirenlər (BP) 

Benz(a)piren  PAK-m  tipik  nümayəndəsi  sayılır.  Kanserogen  xassəsinə 

görə bu maddə 2A qrupuna aiddir. Əhalinin ümunü qrupu üçün benz(a)pirenin 

insanın orqanizminə daxil olan orta sutkalıq miqdarı aşağıdakı kimidir: hava 

ilə 0,009-0,043 mkq, su ilə - 0,0011 mkq, qida məhsulları ilə - 0,16-1,60 mkq, 

bir  qutu  siqaret  çəkdikdə  -  2-5  mkq.  Benz(a)pirenin  konserogen  effekti 

mürəkkəb  tərkibli  digər  kimyəvi  məhsullarla  (his,  qətran,  yağlar) 

qiymətləndirilir. 

Daş  kömür  qətranı  və  bir  neçə  mineral  yağların  peşə  təsiri  insanlarda 

müxtəlif xərçəng xəstəliklərini (dəri, ağciyər, sidik kisəsi, bağırsaqda xərçəng 

xəstəliyi  daxil  olmaqla)  məhdudlaşdırır.  Bu  məhsulların  konserogen  təsiri 

banz(a)pirenin iştirakı ilə təzahür edilir. 

Benz(a)pirenin  mənbəyi  energetik  qurğular,  nəqliyyat  hesab  olunur;  o, 

praktiki olaraq bütün yanacaq materiallarının yanması nəticəsində əmələ gəlir. 

Sənaye  müəssisələri  arasında  benz(a)pirenin  atılması  üzrə  birinci  yeri 

alüminium zavodları və texniki karbonun istehsalı müəssisəsi tutur. Təxmini 

hesablamalara  görə  il  ərzində  dünyada  ətraf  mühitə  atılan  benz(a)pirenin 

miqdarı  5000  ton  təşkil  edir,  o  cümlədən  ABŞ-ın  payına  1300  ton  düşür. 

Avropa  ölkələrində  nəqliyyatın  payına  atılan  ümumi  benz(a)pirenin  9%-i 

düşür. 

Rusiyanın  əksəriyyət  sənaye  mərkəzlərində  havada  benz(a)pirenin 

konsentrasiyası orta sutkalıq YVK (1 nq/m-3) 2-3 dəfə, ayrı-ayrı aylarda (bir 

qayda  olaraq  qışda  isitmə  dövründə)  5-15  dəfə  keçir.  Bu  maddənin  böyük 

miqdarı  Krasnoyarsk,  Bratsk  və  Novokuznetsk  alüminium  əritmə 

zavodlarından daxil olur. Rusiyada orta hesabla 25 şəhərdə benz(a)- pirenin 

atmosfer havasında miqdarı 3 nq/m -'^ səviyyəni keçir. ABŞ-ın ətraf mühitin 

mühafizəsi  Agentliyinin  verdiyi  qiymətə  görə  7  nq/m^  konsentrasiyalı 

benz(a)pirenin  təsirilə  1  mln.  əhali  hesabı  ilə  əlavə  9  ağciyər  xəstəliyi  baş 

verir.  ABŞ-ın  müxtəlif  ştatlarında  havada  benz(a)pirenin  illik  normativi 

0,3-l,lnq/m-* təşkil edir. 

489 

---

tin  birləşməsi  (uyğunluğu)  səbəb  olur:  yüksək  dərəcəli  (2000C-dən  artıq) 

proseslər və (və ya) tam yanmaması, üzvi karbonun, xlorun və diok- sin/füran 

tərkibli məhsulların mövcudluğu. 

Dioksinlər suya əsasən xlordan istifadə olunan sellüloz-kağız və kimya 

sənayesinin,  dioksinlərlə  çirklənmiş  qoruyucu  hopduruculardan  istifadə 

olunan müəssisələrin, xlorfenol herbisidlərdən toxuculuqda, dəri, oduncaq və 

digər  məhsulların  örtükləri  və  rənglənməsində,  yaxud  hopdurulmasında 

istifadə edən müəssisələrin tullantılarından daxil olur. 

Torpağın  dioksinlərlə/furanlarla  çirklənməsi  bəzi  pestisidlərdən  və 

kanalizasiya  lilindən  istifadə  edilməsi  nəticəsində  baş  verir.  Bir  sıra 

istehsalatın;  o  cümlədən  tibbi  tullantılar,  lil,  kimya  istehsalının  tullantıları, 

pestisidlərin tullantıları, işlənmiş transformator yağları və bir çox başqalarının 

tullantılarının tərkibində dioksinlər olur. Bu maddələrin təbii mənbələri meşə 

və  bozqır  (step)  yanğınları  və  vulkan  fəaliyyəti  hesab  olunur.  Dioksin  və 

furanlarm əsas mənbələri 24.11 saylı cədvəldə verilir. 

Cədvəl 24.11 

Dioksin və furanlarm əsas mənbələri 

Sahə 

Mənbə və emissiyalar (beynəlxalq vahidlərlə TE), 

nq/kq 

Bərk tullantıların 

yandırılması 

Məişət zibillərinin - 38,2 və tibbi tullantıların- 589 

yandırılması 

Mineral yanacağın 

yandırılması 

Daş kömürün kommunal təsərrüfatda - 0,079 və 

İES-də- 0,6 yandırılması 

Kimya sənayesi 

Xlorüzvi sintezin bəzi prosesləri - 0,95 

Sellülov-kağız sənayesi  Sellülozun ağardılmasmda liqninlərin xlorlanması 

Əlvan metallurgiya 

Misin istehsalı - 0,3 Qırıntıların əridilməsi: mis 

qırıntıları - 21,1 qurğuşun qırıntıları - 0,05-8,3 

Qara metallurgiya 

Əritmə istehsalı, şlam tullantıları - 0,55-4,10 (1 kq 

aqlomerata) 

Xlor və brom üzvi 

maddələr qatılan ya- 

nacaqla işləyən avto- 

nəqliyyat 

Dizel yanacağı yandırdıqda dioksinlərin emissiyası 

maksimum olur (175 pq/km gedişdə) 

Tikinti materialları 

Sement, əhəng, kərpic, şüşə, asfalt istehsalı 

Digər istehsallar 

Asfalt-beton zavodları, ağac emalı sənayesi, 

kondensator və onların hazırlanması istehsalı 

Dioksinlərin  toksikliyi  və  sağlamlığa  təsiri.  «Dioksinlər»  termini 

işlətdikdə kimyəvi birləşmələr qrupu başa düşülür, bura - polixlorla di- 

488 

---

Cədvəl 24.10 

Maddə 

DDT 

Təsir 

Yaşıl yosunların sintezinin boğulması; 

Heyvanların reproduktiv funksiyasının pozulması; 

İnsan üçün kanserogen ehtimalı (MAİR-2V- qrupu); 

Süd  vəzilərində  xərçəngin  inkişafında  mümkün  ola  bilən 

faktor.  Yüksək  dozada  sinir  sisteminə  təsiri  (konvulsin, 

tremor, əzələ zəifliyi). 

Endrin. di- 

eldrin, eldrin 

Heyvanlarda immun sisteminin pozulması; 

Sinir  sisteminin  pozulması,  yüksək  səviyyədə  qaraciyərin 

funksiyasına təsir göstərir; ‘ 

Reproduktiv funksiya və davranışa təsir (dieldrin) 

Xlordan 

İnsan üçün kanserogen ehtimalı (2V MAİR); yüksək konsen- 

trasiyada süd vəzilərində şişin əmələ gəlməsinə səbəb olur. 

Heptaxlor 

Sinir sisteminin və qaraciyərin funksiyasının pozulması 

QXB (HXB) 

İnsan  üçün  kanserogen  ehtimalı  (MAİR  -  2Y  -  qrupu). 

İstehsalatda  görünən  şəraitdə  ağ  qan  hüceyrələrinin 

funksiyasının dəiyşməsi; 

Yüksək  dozada  görünən  şəraitdə  qaraciyərdə  metabolik 

xəstəliyi aşkar edilir; 

Qalxanvari vəzinin böyüməsi. 

Mirkers 

İnsan üçün kanserogen ehtimalı (2V MAİR qrupu); İmmun 

sisteminin boğulması 

Toksafen 

Məməlilərdə reproduktiv funksiyanın pozulması; İnsan üçün 

kanserogen ehtimalı (2V MAİR) 

PXDD və 

PXDF 

TXDD  -  insan  üçün  kanserogen  ehtimalı  (1  MAİR  qrupu); 

Süd  vəziləri,  ağciyər,  mədə,  qaraciyər  və  öd  yollarında 

xərçəng  riski  faktoru,  nevroloji  effektlər  (görmə 

qabiliyyətinin  pozulması,  nevropatiya  və  b.);  reproduktiv 

sağlamlığa  təsiri,  endokrin  və  immun  sisteminə, 

endometrioza;  az  çəkili  uşaqların  doğulması,  hormonal 

statusun  pozulması,  tibbi-genetik  pozuntular  (xromoson 

aberrasiyaların (kənarlaşma) sayının yüksəlməsi) 

PXB 

Heyvanlarda  (su  samuru,  qartal,  çay  qaranquşu,  suiti  və  b.) 

reproduktiv funksiyanın pozulması; 

İnsan  üçün  kanserogen  (2A  MAİR  qrupu)  ehtimalı, 

reproduktiv  sağlamlığın  pozulması,  uşaqların  əsəb-psixi 

inkişafına təsiri; 

Dioksinlər.  Atmosfer  havasına  dioksinlər/furanlar  yanma  prosesləri, 

metalların  işlənməsi  zamanı,  məsələn,  aqlomerasiya  və  əridilmə,  qurutma, 

piroliz,  krekinq  və  digər  texnoloji  proseslərin  gedişində  daxil  olur. 

Dioksinlərin atmosfer havasına daxil olmasına aşağıdakı dörd şərai- 

487 

---