Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
r
is CD V.
Şokil 6.13. İnsanın biosferə müdaxilə növləri (məlumat lüğəti. «Ətraf mühit». 1993)
İnsan fəaliyyəti prosesi bir tərəfdən elə bil ki, biosferin sərhədini Yer qabığı və okeanın dərinliyinə və yüksəkliyə - stratosferə və kosmosa doğru genişləndirmişdir. Digər tərəfdən isə biosferin aktivliyinin və canlı maddənin kütləsinin azalması müşahidə edilr. İnsanın təsiri altında Yer səthində ilkin biosfer sərhədində təbiətin yeni vəziyyəti formalaşmışdır. Bu vəziyyəti Q.F.Xilmi biotexno.sfer adlandırmışdır. Biotexnosfcr (tex- nosfer, texnobiosfer) planetin bir sahəsi olub, burada canlı maddə və insan tərəfindən yaradılan urbanizasiya - texniki obyektlər mövcuddur, onların qarşılıqlı təsiri və ətraf mühitə tvəsiri təzahür olunur. Biosferdən fərqli olaraq biotexn'osfer özünü idarə edən təşkili sistem olmayıb, insan tərəfindən idarə edilən bir çox yarımsistemin mürəkkəb konqlomeratı, 109 yoni nizamsız yığımıdır (birləşməsidir). Bu yarımsistemlər akkumulya- siya etmir, lakin atmosferin biokütləsini, enerjisini və oksigenini sərf edir. Texnosferin bir sıra yarımsistemlərinin və sistemlərinin yaranması biosferi mürəkkəbləşdirmişdir (çətinləşdirmişdir). V.A.Kovdaya görə olduqca böyük ərazidə (qurunun 25...30%-i) təbii ekosistemlər tamamilə texnogen sistemlərlə əvəz olunmuşdur. Biotexnosfer və onu təşkil edən texnogen yarımsistemlər biosferdə yerləşir. Lakin onlar təbii ekosistemlərə xas olan əksər xassə və funksiyalara malik deyil. Texnogen funksional törəmələr heterotrof ekosistem kimi, yalnız biosferin avtotrof sistemləri tərəfindən toplanan enerji və biokütləsindən istifadə edərək mövcud ola bilər. Məhz bu səbəbdən də, texnogen sistemlər biosferin avtotrof ekosistemlərini dağıdaraq məkanda ona qarışır. Biotexnosferin fəaliyyəti prosesində ilkin biosferdə mövcud olan tsikllərin qırılması (əlaqələrinin kəsilməsi) müşahidə edilə bilər, bu, hər şeydən öncə bəzi biotik mənşəli maddələrin ətraf mühitdən çıxaraq təbii biotik dövran şəklində yararlı halda təbiətə qayıtmaması kimi təzahür edilir. Bununla belə, canlı maddələrin təbii mühitin daima özünü bərpa etmək üçün lazım olan maddələrlə getdikcə artan kasatlaşmasına təkan verir. Biosferin canlı maddəsi ekoloji özünütəminetmə xassələrinə malikdir; biosferin canlı maddəsi və onun tərəfindən dəyişilən mühit qarşılıqlı uyğunlaşmaları ilə xarakterizə olunur, bu isə biotexnosferin komponentlərində yoxdur. Bəşəriyyət durduqca biotexnosfer inkişaf edəcəkdir. Lakin bir şey dəyişməz qalmalıdır - bütün inkişaf mərhələlərində biotexnosfer təbiətin qanunlarına uyğun olaraq və bəşəri cəmiyyətin ehtiyacını təmin edən ekoloji özünütəminetmə vəziyyətində olmalıdır. Bu zaman cəmiyyət təbiət qüvvələrinə qarşı məqsədyönlü və düşüncəli (səmərəli) təsir göstərməlidir. Maddələrin təbii dövranı və enerji axını haqqında müasir fikirlər konteksində günəş enerjisinin udulmasında və dəyişilməsində insanın həyat fəaliyyətinin rolu haqqında S.A.Podolinski, .Engelsin ideyalarını A.
İ.İqnatov və S.İ.İsayev («Dialektika jivoy prirodı», 1984) ictimai istehsalın əsas funksiyaları adlandırmış və bu, texnosferdə həyata keçirilir. 1.
onun günəş enerjisini toplamaq qabiliyyətini yüksəldir, fitosenozun məhsuldarlığını artırır, bəhrəsiz torpaqları mənimsəyir və beləliklə, biotik dövranın birinci həlqəsində avtotrof funksiyasını yerinə yetirir. 2.
Torpağı becərərək (üzvi maddələrin parçalanmasını aktivləşdirir), bitkiçilik məhsullarını hazırlayaraq (işləyərək), məişət və təsərrüfat tul- 110 lantılanndan istifadə edərək (utilləşdirərək), insan üzvi maddələrin dest- rııktııru (parçalama) rolunu oynayır. 3.
fıziki-kimyəvi və bioloji aşınma funksiyasını öz üzərinə götürür. 4.
Daş kömür, neft, şistlər, torf, ağac,həmçinin su və havanın enerjiyə çevrilmiş «konservləşdirilmiş» təsərrüfata cəlb edilən günəş enerjisinin həcmi artır; atom enerjisindən istifadə olunur. Bu, insanın təbii dövranın həyata keçirilməsində yalnız kosfnik deyil, hətta substrat- energetik rolundan danışmağa imkan yaradır. Biosferin təbii-resurs potensialının mənimsənilməsi, tədricən güclənməsi prosesi qanunauyğun və qaçılmazdır. Lakin elmi-texniki tərəqqinin nailiyyəti ziddiyyətli xarakter daşıyır. İkitərəflilik ondan irəli gəlir ki, təbiət qüvvələrindən istifadə imkanları genişlənir, lakin bununla bərabər, biosferə və biosfer proseslərinə mənfi təsir artır. Antropogen təzyiq nəticəsində baş verəcək mümkün biosfer dəyişikliyi şəraitində insan populyasiyasının qalması və digər canlı orqanizmlərin növləri kimi itməməsi üçün bəşəriyyət özünə yeni ekoloji sığınacaq («nişa») formalaşdırmalıdır. Biosfer hadisələrinin idarə edilməsində üç mərhələ olmalıdır: idarəetmə məqsədinin formalaşması, idarəetmə məqsədinə nail olunması proqramının formalaşması, təsadüfi və görünməyən xarici təsirlərin baş verməsinin qarşısını alan əks əlaqə mexanizminin yaradılması. Bəşəriyyətin bu yeni ekoloji sığınacağı (məskəni) necə görünür? 6.5. NOOSFER HAQQINDA TƏLİM Bu bölmə N. M. Məmmədov və İ.T.Suraveginanın «Ekologiya» (tərcümə edənlər: Q.Ş.Məmmədov, M.Ş.Babayev) kitabından götürülmüşdür. Noosfer termini (yun. noos - şüur, sphaera - kürə) fransız təbiətşünası E.Lerua tərəfindən 1920-ci illərdə təklif edilmişdir. E.Leruanın fikrincə, noosfer biosferin insanın təsiri altında yeni təkamül halına keçmə prosesini səciyyələndirir. E.Leruanın yaradıcılığına V.İ.Vernadskinin 1925-ci ildə fransız dilində nəşr edilmiş «Bəşəriyyətin avtotrofluğu» əsəri təsir göstərmişdir. Əsərdə biosferin dəyişdirilməsində insanın xüsusi rolu, onun keyfiyyətcə yeni hala keçməsinə diqqət yetirilir. Böyük alim yazmışdır: «Biosferdə böyük geoloji, bəlkə də kosmik qüvvə mövcuddur. Bu qüvvənin planetar təsirinə adətən diqqət yetirilmir. Bu qüvvə insanın şüuru, onun təşkil olunmuş ifadəsidir». Noosfer haqqında konsepsiya başqa fransız alimi və filosofu P.Teyyar da Şardenin «İnsan fenomeni» əsərində öz inkişafını tapmışdır. O, bizim planetin inkişafında ardıcıl olaraq bir-birini əvəz edən 111
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|