Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
lığın inkişafı əvvəllər biosferə təsir göstərməyən antropogen faktor hərəkətə gəldi.
Təbii resurslardan istifadənin miqyası genişləndikcə, biosferə və onun komponentlərinə antropogen təsir də güclənir. Hələ 1940-cı illərdə V.V.Vernadski qeyd etmişdir ki, insanın istehsalat fəaliyyəti geoloji dəyişiklik ilə müqayisə edilə bilən miqyas almışdır. Belə ki, meşələrin məhv- edilməsinə, xam torpaqların şumlanmasına, torpağın eroziyası və şoranlaşmasına, bioloji müxtəlifliyin azalmasına təsir göstərən yeni mexaniki və fiziki-kimyəvi faktorlar da əlavə olunub ekoloji riski dərinləşdirdi. Müxtəlif məlumatlara əsasən insan qurunun 55%-dən çoxunu istismar edir, çay sularının 13%-ə qədərindən istifadə edir, ildə 18 mln. ha meşə sahəsi məhv edilir. Dağ-mədən-qazıntı və tikinti işləri, səhralaşma və torpağın şoranlaşması nəticəsində hər il 50-dən 70 min km- torpaq itirilir, yerin təkindən hər il 100 mlrd, ton filiz çıxarılır, 7 mlrd, ton şərti yanacaq yandırılır, 800 mln. ton müxtəlif metallar əridilir, torpağa 500 mln. ton mineral gübrələr verilir, bitki mühafizəsi işində 4 mln. ton kimyəvi vasitələrdən istifadə olunur, onların üçdə biri səth suları ilə su hövzələrinə axır və atmosfer tərəfindən saxlanılır. Ümumdünya səhiyyə təşkilatının məlumatına görə müxtəlif istehsal və məişət məqsədilə 500 minə qədər kimyəvi birləşmələrdən istifadə olunur, onlardan 40 mini insan üçün zərərli xassələrə malikdir, 12 mini zəhərlidir. Biosferə təsir əsas dörd formada olur:
yer səthinin strukturunun dəyişməsi (bozqırların şumlanması, meşələrin məhv edilməsi (qırılması), meliorasiya, süni göl və dəniz yaratmaq vəs.);
— biosferin tərkibinin, onu təşkil edən maddələrin dövranının və balansının dəyişməsi (faydalı qazıntıların çıxarılması, filizin yararsız laylarının (tullantıların) əmələ gəlməsi, atmosferə və su obyektlərinə müxtəlif maddələrin atılması, su dövriyyəsinin dəyişməsi);
Yer kürəsinin ayrı-ayrı rayonlarında bütün planet üçün təhlükəli olan energetik, qismən istilik balansının dəyişməsi;
bəzi növlərin məhv edilməsi, yem heyvan cinslərinin və bitki sortla- rının yaradılması, onların yeni məskunlaşma yerində yerdəyişməsi nəticəsində biotada (canlı orqanizmlərin vəhdəti) baş verən dəyişiklik. Bosferin təkamülündə insanın rolunu təhlil edərək, V.L.Lapin, A.Q.Martinsen və V.M.Popov (1996) biosferin təbii quruluşunun əsas prinsiplərinin insan tərəfindən pozulmasını aşağıdakı kimi izah edirlər: 1.
Enerjini mürəkkəb üzvi birləşmələr şəklində akkumulyasiya edərək (toplayaraq) və onu istilik halında yayaraq, təbiət təkamül inkişafında toplanmış istilik balansı yaratmışdır, bu balans insan tərəfindən pozu
lur. Enerji resurslarını çıxardıqda insan tərorındən torpaq dağıdılır, bitki örtüyü deqradasiyaya uğrayır və ya məhv edilir, su obyektləri və atmosfer çirklənir, süxur layları formalaşır, bu, qismən qrunt sularının səthə qalxmasına və ətraf sahələrdə gölməçələrin, bataqlıqların yaranmasına və s. səbəb olur. 2.
tsiklləri təkamül prosesində müəyyən vaxt ərzində yaranaraq tullantılar əmələ gətirmir. Lakin insan planetin maddələrindən olduqca effektsiz istifadə edir, bu zaman çox böyük miqdarda tullantılar yaranır, onlar təbii mühitdə aktiv toksiki formada olur. Təsərrüfat fəaliyyəti sferinə praktiki olaraq bütün kimyəvi elementlər, həmçinin insan tərəfindən sintez olunan birləşmələr cəlb olunmuşdur. Bunun nəticəsində biosfer ona xas olmayan birləşmələrlə «zənginləşir», yəni kimyəvi elementlərin və maddələrin nisbəti pozulur. 6.1 saylı şəkildə təbiətdə və insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar maddələrin dövranının müqayisəli qiymətləndirilməsinin sadə- ləşdirilrhiş sxemi verilmişdir. Sxemin təhlili göstərir ki, təbiətdə biosferin maddələri olduqca qənaətlə istifadə edilir. İnsan isə təbii dövranları, əksinə, dəqiqliklə «tədqiq edir» - «surətini «çıxarır» . Dövranlarda ilkin xammalın yalınz 1 ...2%-i istifadə edilir, qalanı - 98-99%-i tullantıya gedir. 3.
Növlərin çox böyük müxtəlifliyində onlar arasında rəqabət və yır- tıcılıq əlaqələri bioloji tarazlıq yaradır. İstənilən növün məhv edilməsi nəinki genefondun birdəfəlik itməsinə səbəb olur, hətta ayrı-ayrı ekosistemin və olduqca böyük və mürəkkəb ekosistem hesab olunan biosferin bütövlükdə davamlığının azalmasına səbəb olur. Təəssüf ki, bəşəriyyətin yolunca bir sıra flora və fauna nümayəndələrinin sıradan çıxması qeyd olunmuşdur. Bəzi məlumatlara görə hər il bir bioloji növ məhv edilir. 4.
İnsan fəaliyyəti populyasiya sabitliyinin pozulmasına gətirib çıxarmışdır. İnsanı müşayiət edən növlərin (siçovul, tarakan və s.) miqdarı artır, əksinə bir sıra növlər fəlakətli miqdarda azalır və yox olmaq qarşısında qalır.
5.
İnsanlar təsərrüfat fəaliyyətini genişləndirərək qısa bir zamanda ekoloji faktorların parametrlərini dəyişir; Bir sıra növlər belə tez baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmağa macal tapmır. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti böyük miqyas aldığından biosferin aşağıdakı bütün əsas prinsipləri - enerji balansı, yaranan maddələr dövranı, növ müxtəliflikləri və bioloji qruplaşmalar, populyasiya stabilliyi və canlı orqanizmlərin məskunlaşdığı mühitə uyğunlaşması pozulur. 106 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|