dələrin mövcudluğunun nəticəsidir. O, qeyd etmişdir ki, həyat hər hansı
orqanizmin bir növü kimi deyil, müxtəlif növlərin vəhdəti kimi, yəni primitiv
biogeosenoz formasında meydana gəlmişdir.
V.A.Kovdanm təhlilinə görə Yer biosferinin təkamülü prosesini
aşağıdakı müəyyən müvəqqəti ardıcıllıqla təsəvvür etmək olar.
- ulduzlararası maddələrin sıxlaşması və Yer Planetinin əmələ gəlməsi
4,5...5 mlrd, il
əvvəl
- həyatsız geoloji inkişaf mərhələsi
3,0...4,5 mlrd, il
əvvəl
- qurunun sularında və okeanlarda avtotrof bakteriyalann, göy-yaşıl
yosunların peyda olması, primitiv qaya və sualtı torpaqəmələgəlmənin
başlanğıcı
2,5...3 mlrd, il
əvvəl
- fotosintezin başlanğıcı, yosun, şibyə və mamırların inkişafı, ilkin
biosferin formalaşması, primitiv torpaqəmələgəlmənin formalaşması
1,0... 1,5 mlrd, il
əvvəl
- quruda meşə örtüyünün inkişafı və üstünlüyü, atmosferin oksigen
tərkibinin, qalın allit qabığının aşınmasının, bataq- lıq-akkumulyativ
və turş torpaqların formalaşması, biosferin inkişafı
0,3...0,5 mlrd, il
əvvəl
- qurunun bozqırlaşması, ot örtüyünün peyda olması, materiklərin
müasir
simasının,
təbii
zonaların,biosferin,
inkişaf
etmiş
torpaqəmələgəlmənin təşəkkül tapması, soyuqlaşma
30...100 mln. il
əvvəl
- buzlaşma və buzlaqlararası dövrlər, insanın peyda olması
2...3 mln. il əvvəl
- buzlaqdan sonrakı dövr
10...20 min il əvvəl
- aqrokultur və texnogen-sənaye dövrlər
10
min
11
əvvəl
Ehtimal olunur ki, həyatın hüceyrədən öncə və bakteriya formaları 3
mlrd, il əvvəl əmələ gəlmişdir. Həyatın substratı uzun illər okean, sonra- lar
onun dayazlıq və sahilyanı zonası olmuşdur. Göy-yaşıl yosunlar və şibyələr
çılpaq qayalarda 1,0... 1,5 mlrd, il əvvəl mövcud olmuşdur. Həyatın inkişafı
biosferin formalaşmasının başlanğıcı olmuşdur. Hicjro- sfer və litosfer böyük
dəyişikliyə məruz qalır. Atmosferdə karbon 2- oksidin konsentrasiyası
(qatıhğı) xeyli aşağı düşməyə, oksigenin konsen- trasiyası isə artmağa
başlayır. Litosferdə və hidrosferdə reduksiya mühiti oksidləşmə ilə əvəz
olundu. Dəmir, manqan, kükürd, azot birləşmələrinin miqrasiya və çökmə
şəraiti dəyişdi. 300...500 mln. il əvvəl quru dərin biologiyalaşma keçmişdir.
Qurunu zəbt edən bitki örtüyünün (əsasən ağac-meşə bitkiləri) fıtosintetik və
torpaqəmələgəlmə fəaliyyəti yer qa
114
bığında daş kömür, şistlər, neft, yanar qazlar şəklində külli miqdarda enerji
ehtiyatının formalaşmasına, atmosferdə karbon 2-oksidin azalmasına,
oksigenin və molekulyar azotun artmasına səbəb oldu. Üçüncü və dördüncü
dövr astanasında biosferin və qurunun belə vəziyyətində (şəklində) insan
peyda oldu.
Cədvəl 6.2
Biosferin və onun əsas təşkilinin təkamülü
(F.Romada görə, 1981)
Vaxt,
illərin
sayı
Geoloji
dövr
Biosfer
Litosfer
Hidrosfer
Atmosfer
1
2
3
4
5
6
5x 10’ 4,5
X 109
İlk arxey
Günəş
sisteminin
formalaşması,
ən qədim
süxurlar
Okeanın
kondensa-
siyası
Sərbəst
oksigen yoxdur
3x 109 2x
109
Dokembri
İlk bakteriya- lar
Fotosintez
qabiliyyətli ilk
orqanizmlər
Fitoplankto- nun
sürətlə artması
Vulkanizm
Dokembri
buzları
Dəmir oksi-
dindən
oksigenin əmələ
gəlməsi
Müasir
zamana görə
oksigenin
miqdarı 1%
təşkil edir
Ozon qatının
əmələ gəlməsi
5x 107
Kaynozoy
erası
Eosen
Oliqosen
Taxılotların
peyda olması
Qonur
kömürün
əmələ gəlməsi
Vulkanizm
Oksigenin
miqdarının faizi
müasir
dövrdəkinə
yaxındır
115
