Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oksigenin miqdarı indikinə uyğun gəlir 7 x 1 0 8
- Məməlilərin peyda olması Örtülü toxumların peyda olması Vulkanizm
- 6.6.1. Ətraf mühitin dəyişilməsi meyli
1
müxtəlifliyinin artması Atropoid xətti üzrə ilk primat İlk insanabən- zər
Dənizin səviyyəsi indikindən 120 m aşağı
miqdarı indikinə uyğun gəlir
Müasir zamana nisbətən oksigenin miqdarı 3-10% təşkil edir
Qorulu bitkilərin və həşəratların peyda olması
10’
peyda olması
toxumların peyda olması
Oksigenin
Beləliklə, həyatın və planetin təkamülü müxtəlif orqanizmlər və onların populyasiyalarmı mühit şəraitinə uyğunlaşdırdı. .Mühitin (atmosfer, hidrosfer, pedosfer, çöküntü süxurların örtüyü) özü həyatın təsirilə biosferə çevrildi; canlı maddə planetin təbitəini kökündən dəyişdirdi, onu biologiyalaşdırdı. Kosmik və Yer mənşəli fəlakətlər (vulkanizm, səhralaşma, buzlaşma) həyatın genişlənən və mürəkkəbləşən prosesini pozdu və ləngitdi, Lakin onu dayandıra bilmədi. 6.3 saylı şəkildə biosferin təkamülü, qarşılıqlı əlaqəli tsikllərin mürəkkəbləşən sistemi sxematik göstərilmişdir.
III
Şəkil 6.14. Biosferin təkamül mərhələləri I
- abiotik dövran (A), ilkin primitiv biotik dövranın (p) əmələ gəlməsi; II - biosferin və biotik dövranın inkişafı; III - stabil biotik dövran, insanın peyda olması (İ); IV - bəşəriyyətin inkişafı, texnogenezin və tex- nosferin yaranması (T); V - müasir faza - texnosferin inkişafı və onun biotik və abiotik dövrana təsiri (Kamşılov, 1979).
Müasir biosfer getdikcə artan antropogen yükün (basqının) təzyiqinə məruz qalmışdır. İnsan hələ öz tarixinin birinci minilliyində ekoloji mühitin dəyişilməsində güclü faktor olmuşdur. Lakin son iki-üç yüzillikdə o, bütün biosferə aktiv təsir göstərir. Bəşəriyyət mühüm nailiyyətlər əldə etmişdir; bununla belə, aydın olmuşdur ki, müasir sivilizasiyanın hazırkı inkişafında insanın düşünülməmiş, qayğısız, «kor-koranə» ul- traistifadə fəaliyyəti biosferin normal funksiyasını silkələməyə və pozmağa qadirdir. Təsərrüfat fəaliyyətinin böyük miqyas alması ilə əlaqədar dünyanın bir sıra regionlarında təbii proseslər antropogen yükü və onun zərərli təsirini neytrallaşdırmaq vəziyyətini itirmişlər. Bunun nəticəsində uzun sürən təkamül gedişində təbii sistemlərdə yaranan qarşılıqlı əlaqələr pozulur, özünütənzimləmə qabiliyyəti qırılır, canlı orqanizmlərin sayı və növmüxtəlifliyi azalır, yaranmış trofık zəncirlər dağılır, biosenozlar deqradasiyaya uğrayır. Bəşəriyyət görünməyən zonaya - risk sahəsinə daxil olur. Bu zaman istənilən bioloji və sosial obyektlər üçün müəyyən davamlılıq həddi olur, bu həddi aşanda buferkasiya (lat. bifurcus - ikiləşmə) baş verir, yəni sistem sıçrayışla xassəsini dəyişir və hətta, ümumiyyətlə, mövcudluğunu dayandıra bilər. V.İ.Danilov (1994) ətraf mühitin müasir problemlərinin əsaslı ekoloji-iqtisadi analizini apararaq, onun bioloji stabilliyi haqqında aşağıdakı nəticələrə gəlmişdir: — biosfer yalnız insan üçün sadəcə resurs mənbəyi və onun istehsalat və həyat fəaliyyətinin tullantı qəbuledicisi deyil, o, olduqca mürəkkəb sistemdir-həyatın əsasıdır, orada biota ətraf mühitin stabilliyini təmin 117 edir; — biosfer bütövlükdə və təbii ekosistemlər məhdud təsərrüfat tutumuna malikdir; bu tutumun hüdudunu keçdikdə, biotanın və ətraf mühitin davamlığı pozulur; — təsərrüfat tutumu hüdudunda, biosfer və Yer ekosistemləri ətraf mühitin bütün pozuntuları tez bərpa olunur və ətraf mühit davamlı olaraq qalır;
— təsərrüfat tutumundan kənara çıxılması biogenlərin dövranının tez və daha çox seyrəlməsinə, biotanın özünün çirklənmə mənbəyinə (karbon 2-oksidin, azot və fosforun həll olan birləşmələrinin atılması) çevrilməsinə və ətraf mühitin deformasiyasına səbəb olur;
ətraf mühitin pozulması ekoloji məskənin (ekoloji nişanın) dəyişməsinə, nəticədə, hemonlarm parçalanmasına və sonralar orqanizmlərin bir çox növlərinin yoxa çıxmasına səbəb olur; ehtimal olunur ki, belə mexanizm özünün ekoloji sığınacağını dağıdan insan populyasiyasında da baş verir; təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində yaranan çirkləndirici maddələr də bura əlavə olunur;
insanın əsas vəzifəsi orqanizmlərin təbii qruplaşmalarını biosferin təsərrüfat tutumu hüduduna çatdıra bilməsi miqyasında (vəziyyətində) saxlamaq və bərpa etməkdir; yalnız bu şəraitdə ətraf mühitin transformasiyasını saxlamaq və sabilliyini təmin etmək mümkündür;
texnoloji yanaşma əsasında ətraf mühitin saxlanması və bərpası üzrə çoxillik təcrübələr istənilən nəticəni verməmişdir;
bəşəriyyətin inkişaf hüdudu (sərhədi) ərzağın çatışmazlığı, xammal resurslarının gözlənilən çatışmazlığı, iqlimin dəyişməsi ilə deyil, bütövlükdə, ekosistemin və biosferin təsərrüfat tutumu ilə təyin edilir; tutumun müəyyən hüdudu keçməsi ətraf mühitin stabilliyinin pozulmasına, nəticədə, insan genomunun parçalanmasına və bir növ kimi sıradan çıxmasına aparır; quruda hələlik kifayət qədər geniş ərazilərdə pozulmaya məruz qalmayan təbii qruplaşmalar mövcuddur, onlar ətraf mühitin stabilliyinin bərpa edilməsində diqqət mərkəzində olmalıdır, insan populyasiyası isə, digər növlərin populyasiyaları kimi normal ge- nomomnu güclü bərpa etmək mexanizmə qabildir;
ətraf mühit problemini həll etmək və ona uyğun strategiyanı seçmək üçün artıq təhlükəli hüdudun yaxınlaşdığını dərk etmək lazımdır, baş verən problemləri yalnız təsərrüfat və texnoloji metodlarla həll etmək mümkün deyildir. Sivilizasiyanı saxlamaq naminə insanlar biosferin stabilliyini təmin etməyə çalışmalıdır. Akademik A.A.Juçenko XXI əsrdə kənd təsərrüfatının inkişaf perspektivlərini və problemlərini təhlil edərək, aqrar istehsal sisteminin ekologiyalaşma dərəcəsini təmin edən 6 hakim faktor ayırır: •
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|