Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Yazın ilk dövründə, torpağın rütubətlə doyması tam çöl su tutumunu keçəndə infiltrasiya suyunun miqdarı ən çox olur. Payız-qış dövründə torpaq bitkidən azad olduğu vaxt analoji vəziyyət alınır. Yazın sonu və yay dövründə düşən yağıntıların əsas kütləsi transpirasiyaya və fltoküt- lənin əmələ gəlməsinə sərf olunur. Atmosfer-torpaq-su proseslərinin qanunauyğunluğu və bitkinin eroziyaya qarşı rolundan istifadə edilməsi aqrokimyəvi üsulların əsaslandırılmasının əsasını təşkil edir. Bitkiçilikdə intensiv texnologiyadan istifadə edilməsi şəraitində bio- gen maddələrin yuyulmasının azaldılması kompleks tədbirlərin - bitkilərin biogenlərdən aktiv istifadə etdiyi dövrdə gübrələrin verilməsini opti- mallaşdırmaq, mineral gübrələrin zəif həll olan, yavaş (tədricən) təsir göstərən növlərindən istifadə etmək, nitrifikasiyanm inqibitorlarmdan istifadə etmək, gübrələrin doza ilə verilməsi normasına (xüsusilə maye üzvi gübrələrin) riayət edilməsi yerinə yetirilməlidir. Suyun biogen çirklənməsində bitkiçiliklə yanaşı, heyvandarlıq da mühüm mənbə sayılır. Su obyektlərinə onun təsir dərəcəsi hər bir konkret regionda mal-qaranın ümumi sayından, sutoplayıcıda heyvandarlıq ferma və komplekslərinin yerləşmə xüsusiyyətindən, həmçinin təsərrüfatda heyvanların saxlanma texnologiyasından asılıdır. Mal-qara burdaq vəziyyətində saxlanıldıqda çoxlu peyin kütləsi toplanır. Ondan qeyri-mükəmməl istifadə edilməsi ilə əlaqədar su sistemlərinə çoxlu miqdarda kobud dispers az parçalanan üzvi və biogen maddələr daxil olur. Otlaqlar çay hövzələrində yerləşdiyindən sistemsiz mal- qara otarılması zamanı da oradan suaxarlara çoxlu biogen maddələr aparılır. Ferma və komplekslər əksər hallarda bilavasitə çay və göllərə yaxın yerləşdiyindən heyvandarlıq suyun çirklənməsinə şərait yaradır. Biogenlərin itirilməsini artıran faktorlardan aşağıdakıları göstərmək olar: -
ferma və komplekslərdə xüsusi peyin anbarlarının və peyin şirəsi quyularının olmaması və ya çatışmaması, bu, peyinin birbaşa tarlalara daşınması məcburiyyətini yaradır; -
ferma və komplekslər bilavasitə suya yaxın yerləşir və biogen maddələr birbaşa suaxarlara axıdılır; -
maddələr sutoplayıcı üzrə miqrasiya edir və səth axını ilə yaxınlıqdakı sutoplayıcıya düşür; -
texnologiyadan istifadə edilir, bu isə, biogen maddələrin yerin relyefi üzrə miqrasiyasına səbəb olur; -
230 maması ib əlaqədar anbardan sahəyə qədər olan məsafədə yolda itkiyə səbəb olur.
Suyun biogen çirklənməsi prosesinə seliteb ərazilər də böyük təsir göstərir. Kənd yaşayış məntəqələrinin təsərrüfat-məişət axmtıları ilə 0,355 kq-a qədər azot və 0,277 kq-a qədər fosfor çıxarıla bilər (adambaşına). Bundan başqa, tikinti aparılan ərazilərdən əlavə olaraq il ərzində 6,0 kq/ha-a yaxın azot və 3 kq/ha fosfor yuyula bilər. Kənd yaşayış məntəqələri, əsasən, təmizləyici qurğularla təchiz olunmayıb. Bununla yanaşı, son illər aqrolandşaftm təbii az məhsuldar və yararsız sahələri şəhər sakinləri tərəfindən mənimsənilir. Şəhərlər ətrafında, xüsusilə Bakı şəhərinin ətrafında sıx xüsusi evlər, villalar tikilir, şəhərciklər salınır. Onların çoxu, əksər hallarda ilin isti aylarında fəaliyyət göstərsə də, hər tərəf məişət və tikinti tullantıları ilə zibillənir. Evtroflaşma prosesinin azaldılması üzrə aparılan xüsusi sahə tədbirləri (əkinçilik, heyvandarlıq) ilə yanaşı, konkret su obyektləri üçün effektli tədbirlərdən qoruyucu zolaqların, çayların, su anbarlarının, göllərin suqoruyucu zonası, sutoplayıcılarm sanitar zonası yaradılmasını göstərmək olar.
Kompleks aparılan tədbirdər göstərir ki, biogen yükün antropogen mənbələrindən başqa atmosfer yağıntıları və təbii bitki örtüyü kimi faktorlar da mühüm rol oynayır. Suyun biogen çirklənməsinə təbii bitki örüyünün təsiri müxtəlif meşə tiplərində töküntüdə olan azot və forsforun miqdarından asılıdır. Biogen maddələrin əsas hissəsi töküntü parçalandıqdan (çürüdükdən) sonra torpağa daxil olur və bitki tərəfindən mənimsənilir, qalan hissəsi isə səth axınları ilə su hövlərinə daxil olur. Su obyektlərinə atmosfer yağıntılarından daxil olan azot və forsfor ilk növbədə onların bu maddələrlə doyma dərəcəsi ilə təyin olunur; bu isə atmosferin ionlaşması, suyun buxarlanması, torpaq örtüyünün de- flyasiyası, vulkan fəaliyyəti, meşə yanğını, həmçinin antropogen çirklənmədən asılıdır. Torpağın vəziyyəti daha güclü təsir göstərir. Məlum olduğu kimi, təbii bitki örtüyü altında biogen maddələr həm səthi, həm də torpaq axınları vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin mədəniləşdirildikdən sonra səth axımı üstünlük təşkil edir.
Torpağın şum və şumaltı horizontları praktiki olaraq hədsiz miqdarda fosfor udmağa və sonradan onun yuyulmasının qarşısını almağa qadirdir. Müxtəlif genetik torpaq tiplərindən biogenlərin yuyulma miqyasını təyin edən əsas faktorlara onun mədəniləşmə və əsaslarla doyma dərəcəsi; mineral və üzvi azotla dinamiki tarazlığın mövcudluğu; N:P:K nisbətinin sabit vəziyyətdə saxlanması sayəsində torpağın qida rejiminin ta- 231 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|