Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Xəzər dənizinə tökülən çaylarda da (Böyük Qafqazın şimal-şərq hissəsi və Lənkəran təbii vilayəti çayları) çirklənmə müşahidə olunur. Quba-Xaçmaz bölgəsində yerləşən Qusarçay, Qudyalçay, Vəlvələ- çay, Qaraçay, Ataçay, Gilgilçay, Lənkəran bölgəsində yerləşən Lənkə- rançay, Viləşçay və b. çaylar yaşayış məntəqələri və aqrar-sənaye təsərrüfatları tərəfindən aramsız çirklənməyə məruz qalır. 11.6.
VƏZİYYƏTİ Su anbarlarında suyun keyfiyyəti ora tökülən çayların çirklənmə dərəcəsindən, onların yatağının səhiyyə - gigiyena vəziyyətindən asılıdır. Alimlərin tədqiqatları göstərir ki, çayların intensiv çirklənməsi fonunda yaradılan su anbarları antropogen evtrofikasiya nəticəsində suyun keyfiyyəti kəsgin pisləşir. Əvvəllər kiçik su hövzələri antropogen evtrofıka- siyaya məruz qalırdısa, indiki dövrdə iri su anbarlarında , xüsusilə kas- kadla tənzimlənən çaylar üzərində tikilən su anbarlarında «suyun çirklənməsi» baş verir. Son on illərdə evtrofikasiya prosesi Dneprovodsk və Volqa kasakadlı su anbarlarında, iri göllərdə (Ladoqa, Oneqa, Pskov - Çud), daxili dənizlərdə (Baltik, Xəzər, Qara) və kiçik çaylarda baş vermişdir. Müxtəlif su anbarlarında antropogen evtrofikasiya prosesi müxtəlif səbəblərdən baş verir. Ladoqa gölünün çirklənməsi alüminium sənayesi, Pskov - Cud gölünki isə sahələrin çirkab sularilə əlaqədardır. Belorusiya və Baltikyani ölkələrdə su hövzələrinin evtrofıkasiyası kənd təsərrüfatı çirklənməsi ilə bağlıdn*. Azərbaycanda səth sularının çirklənməsində bir çox sənaye və kənd təsərrüfatı iştirak edir. Əsas su anbarları qonşu dövlətlərdə güclü çirklənməyə məruz qalan iri çayların Kür və Araz çaylarının üzərində yaradılmışdır. Kür , Araz çaylarının və onların qollarının çirklənməsi haqda məlumat yuxarıda müvafiq fəsildə verilmişdir. Qonşu dövlətlərdə güclü çirklənən Kür çayı respublikamızın ərazisinə daxil olarkən sürəti azaldığından daha iri və ağır asılı hissəciklər zibil halında çayın dibinə çökmüş , qalanları isə Şəmkir su anbarına keçir.Bunun nəticəsində çöküntülərin və su anbarının dibi çirklənir, suda həll olan zərərli maddələr , xüsusilə biogen elementlər bütün su hövzələri kaskadında su anbarının antropogen evtrofıkasiyasına səbəb olur. Bununla yanaşı Mingəçevir və Şəmkir su anbarının dibi bitki örtüyündən ( meşə, kol ,lianlar və s,) təmizlənməmiş və onların tədricən çürüməsi suyun keyfiyyətinə , oksigen rejiminə və su hövzəsinin heyvanat aləminə (balıqlara) mənfi təsir göstərir (Ş. Xəlilov , 2003). Ş.B.Xəlilovun (2003) apardığı çoxsaylı müşahidələr göstərir ki,
Mingəçevir su anbarı sahillərində məişət zibilləri və sənayenin müxtəlif sahələrinin tullantıları başdan - başa zolaq əmələ gətirir. Güclü fırtınadan sonra, daşqın sularının axdığı dövrdə külək axını vasitəsilə çoxlu zibillər su anbarının şərq sahilinə gətirilir və Mingəçevir şəhər çimərliyi dəfələrlə zibilin təmizlənməsi üçün bağlanır. 1982 - ci ildə Şəmkir su anbarı istifadəyə verildikdən sonra belə mənzərəni onun sahillərində də müşahidə etmək olar. Su anbarının ölçüləri, o cümlədən sahil xətti Mingəçevir su anbarından kiçik olduğu üçün burada zibil zolağının eni və qalınlığı daha çox olur. Sutka ərzində Gəncə şəhərindən Gəncəçaya 300 min m"^ çirkab suları axıdılır, 25 km - dən sonra isə Kürə qarışır. Mingəçevir şəhərindən Varvara su anbarına sutkada 150 min m-^ çirkab suyu axıdılır. Araz çayı və qolları Ermənistan ərazisində güclü çirkləndiyindən (çirkab sularının miqdarı sutkada 2,1 mln m^ təşkil edir). «Araz» su qovşağı respublikimızın su anbarlarının hamısından daha çirklidir . Bunun nəticəsində «Araz» su anbarında suyun « çiçəklənməsi» və balıqların kütləvi qırılması baş verir. «Araz» su qovşağı sutka ərzində Naxçıvan şəhərinin 70 min m-^ - çirkab suyu ilə çirkləndirilir, onun 47 min m-^ - i Naxçıvan çayından daxil olur, 23 m'^ - i bilavasitə su anbarına axıdılır. İnkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya) su anbarlarında suyun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün su süni yolla aerasiya edilir. Bu məqsədlə suyu qarışdırmaq və atmosfer oksigeni ilə zənginləşdirmək üçün xüsusi hidropnevmatik qurğulardan və ya sualtı oksigen re- zervuarlanndan istifadə olunur .Belə tədbirdən son vaxtlar Dnepro- vodski və Kaxovski su anbarlarında da istifadə olunması planlaşdırılır. Bu su anbarlarında suyun «çiçəklənməsi» böhranlı ekoloji vəziyyət yaratmışdır, yayda göy yaşıl yosunlar parçalanandan sonra suda ammoni- um azot və mineral fosforun miqdarı 1 0 - 1 5 dəfə , üzvi azot 50 - 200 dəfə və ona uyğun toksik maddələr ( fenollar , sionidlər və s. ) də artır. Ona görə yay dövründə balıqlar və digər canlılar məhv olur. ’ Antropogen evtrofıkasiya Volqa kaskadmda və Rusiyanın, Orta Asiyanın, Qazaxıstanın və Qaraqum kanalının su anbarlarında da təhlükəli ekoloji vəziyyət yaratmışdır. Azərbaycanda su anbarında suyun aerasiyası üçün heç bir qurğu və texniki vasitələrdən istifadə olunmur. Mingəçevir su anbarı əsas təyinatından başqa Mingəçevir şəhərini içməli su ilə təmin edir.Gələcəkdə perspektivdə onun suyunun Abşeron yarımadasına gətirilməsi nəzərdə tutulur, suyun təmiz saxlanması üçün Ş.V.Xəlilov (2003) su anbarının sahillərində Ceyranbatan su anbarında 226 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|