Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QİDA MADDƏLƏRİNİN AXINI SU HÖVZƏLƏRİNDƏ EKOLOJİ TARAZLIĞIN DƏYİŞMƏSİNDƏ ƏSAS FAKTORLARDAN BİRİ KİMİ. BİOGEN YÜKÜN
- N, K, Cl, Si, Ca, Mg, Mn
- K, N, Cl, Ca, P, Na, Mg, Mn
- Şəkil 11.4. Lentik qruplaşmaların bəzi produsentləri: su hövzələrinin dibinə
- 7-Chara 217
11.3.
EKOLOJİ TARAZLIĞIN DƏYİŞMƏSİNDƏ ƏSAS FAKTORLARDAN BİRİ KİMİ. BİOGEN YÜKÜN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİNİN İMKANI Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsi maddələrin təsərrü- fat-bioloji dövranını dərindən dəyişir, bu, çox vaxt ekosistemin fəaliyyəti ilə bağlı, o cümlədən toksiki maddələrlə çirklənən, həmçinin güclü evtro- fıkasiya (yunan sözündən evtrophe-sıx, münbit, yağlılıq, güclü qidalanma) təsiri altında olan səth və yeraltı suların vəziyyəti ilə əlaqədar ekoloji problemlərin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır. Evtrofıkasiya prosesinin faktoru - iştirakçısı olan kənd təsərrüfatı, seliteb ərazilərin, heyvandarlıq kompleksinin və suvarılan ərazilərin su ilə təmin edilməsində olduqca pis vəziyyətdə qala bilər. Evtrofikasiya dedikdə, antropogen və ya təbii faktorların təsiri ilə suda biogen elementlərin toplanması nəticəsində su obyektlərinin (su hövzələrinin) bioloji məhsuldarlığının artması başa düşülür. Antropogen evtrofıkasiya çirkab sularının, həmçinin gübrələnən tarlalardan axıdılan səth sularının su hövzələrini biogen maddələrlə zənginləşdirməsi nəticəsində baş verir, bu isə suyun «çiçəkləməsi», çirklənməsi və onun keyfiyyətinin kəskin pisləşməsinə səbəb olur. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti evtrofikasiya prosesinin sürətini xeyli artırır: bir neçə onillik ərzində antropogen evtroflaşma faktoru yaratdığı dəyişikliklər, su hövzələrində təbii ritmiə on min illər ərzində baş verərdi. Buna SES-nin kaskadlarmm və su anbarlarının tikilməsi, rekreasiya tədbirləri, sənaye, məişət-kommunal, heyvandarlığın tullantıları və seliteb ərazilərdən leysan sularının axını səbəb oldu. Respublikamızda əsas su anbarları qonşu dövlətlərdə güclü çirklənməyə məruz qalan iri çayların - Kür və Araz çaylarının üzərində yaradılmışdır. Qonşu dövlətlərdə güclü çirklənən Kür çayı respublikamızın ərazisinə daxil olarkən sürəti azaldığından daha iri və ağır hissəciklər zibil halında çayın dibinə çökmüş, qalanları isə Şəmkir su anbarına keçir. Bunun nəticəsində çöküntülərin və su anbarının dibi çirklənir, suda həll olan zərərli maddələr, xüsusilə biogen elementlər bütün su hövzələri kaskadmda su anbarının antropogen evtrofikasiyasma səbəb olur. Bununla əlaqədar Mingəçevir və Şəmkir su anbarının dibi bitki örtüyündən (meşə, kol, lianlar və s.) təmizlənməmiş və onların tədricən çürüməsi suyun keyfiyyətinə, oksigen rejiminə və su hövzəsinin heyvanlarına (balıqlara) mənfi təsir göstərmişdir (Ş.Xəlilov, 2003). Mingəçevir şəhərindən Varvara su anbarına sutkada 150 min m’ çirkab su axıdılır. Araz çayı və qolları Ermənistan ərazisində güclü çirk
ləndiyindən (çirkab suların miqdarı sutkada 2,1 mln m^ təşkil edir) Araz su qovşağı respublikamızın su anbarlarının hamısından daha çirklidir. Bunun nəticəsində Araz su anbarında suyun çirklənməsi və balıqların kütləvi qırılması baş verir.
Evtrofıkasiya mexanizminin ümumiləşdirilmiş sxemi (Xrisanov, Osipov, 1993) Azərbaycanda su anbarlarında suyun aerasiyası məqsədilə heç bir qurğu və texniki vasitələrdən istifadə olunmur. Su hövzəsinin ekoloji pozulması prosesi kimi evtroflaşmanı, su bitkilərinin iki həyat forması (bentos və fıtoplankton) arasındakı nisbətin dəyişməsinin aşkar əlaməti hesab etməlidir. 215 Şəkil 11.3. Su hövzələrinin evtrofıkasiyası faktorları (Qriqoryev, 1985) Bentos (latınca - benthos - dərinlik) bitkiləri su hövzəsinin dibinə bərkiyərək (yapışaraq və ya köklənərək) inkişaf edir; suya batırılmış bu su bitkisi özünə lazım olan elementləri dib çöküntülərindən və sudan alır, nəticədə su hövzəsinin özünütəmizlənməsinə şərait yaranır (cədvəl 11.2,
şəkil 11.4). 216 Cədvəl 11.2 Su bitkilərinin akkumulyasiya etdiyi kimyəvi elementlər Bitkilər
Şəkil 11.4. Lentik qruplaşmaların bəzi produsentləri: su hövzələrinin dibinə bərkimiş sahilyanı bitkilər (1-7). sapşəkilli yosunlar (8-9) və fıtoplankton (10-20). Fitoplanktonun tərkibində yaşıl (10-13). diatom (14-17) və göy-yaşıl (18-20) yosunlar 1-ciyən; 2-qamış; 3-oxyarpaq; 4-suzanbağı; 5 və 6-suçiçəyinin ilk növü; 7-Chara 217 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|