Şəkil 11,5. Su hövzələrinin evtrofikasiyasının nəticələri (Qriqoryev, 1985)
11.5.
ARAZ VƏ KÜR ÇAYLARININ EKOLOJİ VƏZİYYƏTİ
Son yarım əsrə qədər müddətdə aparılan tədqiqatlar (M.Salmanov, 2002)
göstərdi ki, Kür, Araz çayları və onların əsas qolları respublikamızdan kənarda
- Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində çirklənir. Belə ki, Ermənistanın 100%,
Gürcüstanın 30% ərazisi, Türkiyənin 31 min, İranın 40 min və Azərbaycanın
37 min km^ sahəsi Kür-Araz hövzəsinə aiddir.
221
Yəni Kür çayına 188 min km-, Araza isə 103 min km^ ərazidən sənaye, kənd
təsərrüfatı və məişət çirkabı, müxtəlif tullantılar atılır.
Kür çayına əvvəlcə Gürcüstanın Borjom, Axalbaba, Xaşuri, Qori, Karelii,
Kaspi şəhərlərinin və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin
sənaye müəssisələri və kommunal-məişət tullantıları hesabına sutkada 3 mln.
m-'^-ə qədər çirkab suları buraxılır (Ş.Xəlilov, 2000). Daha sonra 40 km
məsafədə Tiflis şəhərini kəsib keçən Kür çayı daha kəskin çirklənməyə məruz
qalır. Gürcüstan Respublikası su müfəttişliyinin məlumatına əsasən (1989)
Tiflis şəhəri daxilində çay suyunda olan zərərli üzvi maddələrin miqdarı qəbul
olunmuş son həddən (QSH) 20 dəfə, fenol 300 dəfə, neft məhsulları 330 dəfə,
xrom 600 dəfə, mis və kadmium 10 dəfə, sink 13 dəfə, azot 8 dəfə,
mədə-bağırsaq basilləri 238 dəfə, saprofıt bakteriyaları 300 dəfə artıqdır
(Ş.Xəlilov, 2000).
Tiflis şəhəri daxilində sutka ərzində daha 1 mln. m"^ çirkab suları qəbul
edən Kür çayı 20 km məsafədən sonra Rustavi şəhərində yenidən ciddi
çirklənməyə məruz qalır və sutka ərzində yüz min m'^-lə sənaye və kommunal
- məişət tullantılarından ibarət çirkab sularını qəbul edir. Nətitcədə Kürə il
ərzində orta hesabla 700 min ton üzvi maddələr, 30 min ton azot-fosfor
duzları, 12 min ton müxtəlif duzlar və qələvilər, 16 min ton süni səthi fəal
maddələr və s. axıdılır. Nəticədə Kür çayı respublikamıza son dərəcədə
çirklənmiş, insan və su orqanizmləri üçün təhlükəli çay kimi daxil olur. İki
respublikanın sərhədi boyu axan Kürün sağ qolu olan Xramçayı Kürə çoxlu
çirkab suları gətirir. Gürcüstan ərazisində Xram çayına Ermənistanın ən çirkli
çayı - Debedçayı qovuşur. Ermənistanın əlvan metallurgiya, kimya və yüngül
sənaye mərkəzləri olan Kirovakan, Alaverdi və Stepanavan şəhərləri bu çayın
hövzəsində yerləşir. Bu şəhərlərin sənaye və məişət tullantıları təmizlənmədən
çaya axıdılır. Kirovakan kimya, Alaverdi metallurgiya kombinatlarından və
Axtala filizsaflaşdırma fabrikindən çirkab sularının axıdıldığı Debedi çayı
çirklənmə dərəcəsinə görə Razdan və Oxçuçaydan sonra Ermənistanın üçüncü
çayı sayılır.
Araz çayında yaranan gərgin ekoloji vəziyyət Kür çayından daha
təhlükxəlidir. Araz çayı Gümrüdən başlayaraq Naxçıvan MR ilə sərhəd
əraziyə kimi axmboyu Ermənistanın 10-dan çox sənaye şəhərlərinin məişət və
sənaye çirkablarını qəbul edir. Bununla yanaşı, düşmən ərazisindən Araza
qovuşan Gedərçay, Vorotan, Axuryan çayları son dərəcə zəhərlənmişdir.
Onların sularında demək olar ki, oksigen olmur, turşuluq göstəricisi pH 2,4-ə
enir, mikroflora 180-200 dəfə azalır, çay sahilləri boyu bitki örtüyü də məhv
olur.
Ermənistanla Naxçıvan MR arasında (Sədərəklə Surenavan kəndi)
Arazın suyunda fenollar 220-1160 dəfə, ağır metalların duzları 36-44
222
dəfə (mis, molibden və s.) azot-fosfor duzları 26-34 dəfə, xloridlər 28 dəfə,
neft mənşəli karbohidrogenlər 73-113 dəfə ziyansız qatılıqdan yüksəkdir
(Salmanov, 2003).
Araz çayının sol qolu Razdan suyunun çirklənmə dərəcəsinə görə
Ermənistanda birinci yeri tutur. Razdan, Gürensavan, Abovyan, Yerevan
şəhərlərinin sənaye müəssisələrinin çirkab suları və çayın sahilində yerləşən
başqa yaşayış məntəqələrinin məişət tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illərdə
Razdana buraxılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 milyon m-'*
olmuşdur. Yay aylarında Arazda suyun səviyyəsi aşağı düşdüyü dövrdə
Razdanın çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə «Araz» su qovşağı su
anbarında çox təhlükəli vəziyyət yaranır. İsti hava şəraitində suyun
«çiçəklənməsi» baş verir və balıqların kütləvi qırılmasına səbəb olur. Arazı ən
çox çirkləndirən çaylardan biri də Oxçuçaydır. Megri, Qaçaran, Qafan və
Dəstəkert dağ-mədən (metalsaflaşdırma) kombinatlarının yüz min tonlarla qatı
turş suları, ağır metal duzları və başqa tullantıları Oxçuçayı hədsiz dərəcədə
çirkləndirir. Ayrı-ayrı vaxtlarda suyun tərkibində misin miqdan BHK-dan
25-50 dəfə, fenollarm miqdan isə mütəmadi olaraq normadan 6-15 dəfə artıq
olmuşdur. Alüminium, sink, manqan, titan və bismut çirkləndirici elementlərə
Oxçuçayda daim rast gəlinir. Ermənistan AES-nin fəaliyyəti bilavasitə Araz
çayı ilə əlaqədardır, hər sutka ərzində Araza 12-16 min m^ çirkab axıdılır,
onun gələcəkdə Araz və onun qolları üçün fəlakətlər törətməsi ehtimalı
böyükdür.
Kür boyu yerləşən Yevlax, Zərdab, Sabirabad, Şirvan, Salyan, Neftçala
və b. yaşayış məntəqələri Kürə ilboyu aramsız çirkab axıdırlar. Ona görə bu
sahələrdə Kür sularında sanitar-gigiyena normalardan on min dəfədən yüksək
koliform qrupuna aid bakteriyalar aşkar edilmişdir (Salmanov, 2003). Öz
ərazisində Kür, Araz və onların yüzlərlə qolları amansız çirklənir. Hövzədə
yerləşən yaşayış məntəqələrinin heç birində müasir bioloji təmizləmə qurğusu
yoxdur.
Antropogen amillərin təsirinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Kür və
Araz çayları və onların qollarının suyunun kimyəvi tərkibində xeyli
dəyişikliklər baş vermişdir. Son 40 il ərzində Salyan şəhəri yanında Kür çayı
suyunun minerallığı 3 dəfədən çox artaraq 1020 mql olmuşdur. Bu dövr
ərzində Araz çayının Saatlı məntəqəsində suyun minerallaşması 400 mql-dən
1300 mql-ə qədər artımşdır (Ş.Xəlilov, 2000).
Əvvəllər çayların suyu hidrokarbonat sinfinə və kalsium qrupuna mənsub
olduğu halda, hazırda sulfatlı-natriumludur. Suyun kimyəvi tərkibinin və
keyfiyyətinin dəyişməsinin əsas səbəbi Kür-Araz ovalığında suvarılan
sahələrdən qayıdan suların və kollektor drenaj sularının Kür çayına və onun
qollarına daxil olmasıdır.
Son zamanlar Kür-Araz hövzələri ilə əlaqədar olmayan və birbaşa
223