Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
mohsul artımını yeni əkinçilik kontinentinin açılması ilə müqayisə etməsi əlbət ki, təsadüfi deyildir. 1986-1990-cı illər ərzində Rusiyanın əkinçiliyində orta hesabla 13 mln. ton mineral gübrələrdən istifalə olunmuşdur. D.M.Xomyakovun (1998) verdiyi qiymətə görə Rusiya əhalisini aşağıdakı miqdarda bitkiçilik məhsulları ilə lazımi miqdarda təmin olunmasına ehtiyac vardır (mln. ton hesabı ilə): taxıl 95, şəkər çuğunduru 27, günəbəxan 3,5, kartof 38, tərəvəz 11,5. Bu zaman 10 mln. ton gübrə, 8,5 min ton pestisidlər, 35,5
(Xomyakov, 1998) görə 1996-1997-ci illərlə Rusiyada tarlalara vəsait çatışmazlığından cəmi 1,4... 1,7 mln. ton gübrə verilmişdir (1 ha torpağa 14 kq, yəni elmə əsaslanan tələbatdan 10 dəfə az). Deməli, hər hektar səpin sahəsi 100 kq qida maddəsi almır. ABŞ-da məhsul toplanan sahə 125 mln. ha olub, təxminən Rusiya- mnkına bərabərdir. 1995-1997-ci illərdə ABŞ-da hər il tarlalara26 mln. ton mineral gübrə, yəni hər hektar əkin sahəsinə 208 kq mineral gübrə verilmişdir. Əkinçilikdə 10 mln. tona yaxın azot, 4 mln. ton fosfor və 5 mln. ton kalium gübrəsi verilərək, qida maddələrinin müsbət balansını təmin etmişdir («ABŞ-ın aqrar sektoru XX əsrin sonunda»). 1991-1993- cü illərdə AFR-də kənd təsərrüfatı sahələrinin hər hektarına orta hesabla 192,3 kq mineral gübrə, o cümlədən 108,7 kq azot, 34,3 kq fosfor və 49,3
ha-dan dən (toxum) vahidi hesabı ilə ortaillik istehsal məhsulu 6,94 ton təşkil etmişdir (Şpaar, 1996). B.Q.Mineyev (1998) bütün gübrələrdən və kimyəvi meliorantlardan düzgün istifadə etməyin alternativi olmadığını qeyd edərək, onun həllinə tələb olunan funksional məsələləri aşağıdakı kimi ifadə edir: —
bitkiyə, xüsusilə bitkiçiliyin məhsulunu təşkil edən onun genera- tiv hissəsinə daxil olan toksiki elementlərin qarşısını alan fizioloji maneə fəaliyyətini gücləndirməyi nəzərə alaraq, mədəni bitkilərin biogen makro və mikroelementlərlə qidalanmasının optimallaşdırılması; —
vəziyyətinin yaxşılaşdırılması; - aqroekosistemdə optimal nisbəti nəzərə alaraq, əkinçilikdə biogen elementlərin aktiv balansını və kiçik dövranını saxlamaq; —
aqroekosistemin ağır metallarla və digər toksiki elementlərlə qlobal və lokal texnogen çirklənməsinin neqativ nəticələrinin aşağı salınması; —
—
aqroekosistemin bioloji göstəricilərinin nizama salınması; —
bitkiçilik məhsulunun kimyəvi tərkibinin və qidahhq dəyərinin yaxşılaşdırılması. 248 Gübrələrin ətraf təbii mühitə, aqrosenozun bu və ya digər komponentlərinə əlverişsiz təsiri olduqca müxtəlifdir (torpağın, qrunt və səth sularının çirklənməsi, su hövzələrinin evtrofıkasiyanıın güclənməsi, torpağın bərkiməsi; qida maddələrinin dövriyyəsinin və balansının pozulması, torpağın aqrokimyəvi xassələrinin və münbitliyinin pisləşməsi; səpinlərin fıtosanitar vəziyyətinin pisləşməsi və xəstəliklərin inkişafı, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının və əldə olunan məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsi və s.). 12.1.1.
Azot gübrələri Məlum olduğu kimi, azot bitkinin qidalanması üçün əsas element sayılır, odur ki, azot gübrələri əkinçiliyin kimyalaşdırılmasmın əsas komponentlərinə aiddir. Lakin qida elementlərinin balanslaşdırılma- ması, su rejimi pozulduqda, kifayət qədər işıqlanma olmadıqda və digər əlverişsiz şəraitdə azot gübrəsinin yüksək dozada verilməsi torpaq münbitliyinin aşağı düşməsinə və qida məhsullarının çirklənməsinə səbəb ola bilər. B.Kommonerin (məşhur «ekologiyanın dörd qanunu»nun müəllifi) məlumatına görə ABŞ-da torpağa verilən gübrələrlə daxil olan azotun orta hesabla yarısı bitkilər tərəfindən udulur. Onun qalan miqdarı atmosferə ayrılır, su hövzələrinə axıdılır və torpaqda toplanaraq ətraf təbii mühiti çirkləndirir. Azot mineral gübrələri bərk və maye halında hazırlanır və istifadə olunur. Bərk azot gübrələri formasına görə aşağıdakılara bölünür: —
—
ammonyak-nitrath (NH4NO3): ammonium selitrası, ammonyak- sulfat-nitrat; —
nitrallı (NO3): natrium-nitrat (natrium selitrası), kalsium-nitrat (kalsium selitrası); —
Maye halında azot gübrələrindən ammonyakh gübrələrdən geniş istifadə edilir, azot burada ammonyak (sulu və susuz halda) şəklində olur. Azot gübrəsinin dozasının artırılması, həm əldə olunan məhsulda nitrat- ların artmasına səbəb olur, həm də məhsulda «C» vitamininin, şəkərin və digər maddələrin azalmasına, bununla da, onun bioloji dəyərinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Tərəvəzdə nitratların toplanmasında istifadə edilən gübrənin forması, məhsulun yığım vaxtı böyük rol oynayır. Azot gübrələri təbii suları da çirkləndirir. Su obyektlərinə azotun axması həm təbii (iqlim və hava, hidrologiya, relyef), həm də antropogen faktorlarla (ərazinin kənd təsərrüfatında istifadə dərəcəsi, tətbiq olunan əkinçilik sistemi, gübrənin dozası və s.) baş verir. 249 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|